ایمنی در طرحهای توسعه شهری
دكتر علی عسگری و مهدی جدیدی میاندشتی
چكیده
هر ساله تعداد قابل توجهی از ساكنان شهرهای كشور متحمل زیان‌های مالی و درگیر مشكلات جانبی ناشی از آتش‌سوزی‌ها می‌شوند. بررسی‌های انجام شده در زمینه این سوانح، نشان داده‌اند كه اكثر این آتش‌سوزی‌ها قابل پیشگیری هستند. سیاست‌ها و اقدامات گوناگونی را میتوان در جهت پیشگیری و كاهش تلفات و خسارت آتش‌سوزی‌ها اختیار نمود. بدون تردید در میان كلیه روش‌های موجود برای كاهش سوانح آتشسوزی در مناطق شهری، برنامهریزی شهری از طریق تدوین استانداردها و ضوابط و مقررات مربوطه، می‌تواند سهم قابل توجهی در كاهش خسارات جانی و مالی و تامین ایمنی شهروندان داشته باشد. طی سال‌های اخیر، در كشورهای توسعه‌یافته توجه به ایمنی شهروندان در طرحهای شهری به سرعت افزایش یافته و تامین آن، تبدیل به یكی از اهداف مهم این طرح‌ها شده است. با وجود اینكه توجه به این مساله در طرحهای شهری كشورها اشكال و ابعاد مختلفی داشته است؛ تامین ایمنی، تبدیل به جزء جدایی‌ناپذیر طرحهای شهری شده است. بر اساس بررسی‌های بعمل آمده بر روی طرحهای توسعه شهری كشور، به نظر می‌رسد این طرح‌ها و برنامهها آنچنان كه باید و شاید به این امر توجه نداشته اند. به طوری كه در طرحهای شهری نیاز به توجه بیشتر به مسایل ایمنی شهروندان به ویژه ایمنی در مقابل سوانح آتشسوزی همچنان احساس میگردد. اكنون سوالی كه مطرح است این است كه چگونه میتوان ایمنی در مقابل سوانح آتشسوزی را در طرحهای توسعه شهری تقویت كرده و بهبود بخشید. هدف اصلی این مقاله آن است كه با توجه به تجربیات جهانی موجود در این زمینه و فرآیند تهیه طرحهای شهری درایران، به جنبه‌هایی از این سوال پاسخ داده شود.
1- مقدمه
یكی از مهمترین نیازهای هر شهروند و یا بازدید كننده از شهر، ایمنی است. این مساله بنیادی‌ترین خدمتی است كه باید توسط دولت یا شهرداری‌ها ارایه شود.
شهرها توسط خطرات گوناگونی تهدید می‌شوند كه یكی از آنها خطر آتشسوزی است. برنامهریزی برای بكارگیری روش‌های مختلف، جهت مقابله با سوانح می‌تواند گام موثری در جهت كاهش خطرات به شمار می‌رود. برای مثال روش‌های پیشگیری از سوانح آتش سوزی در صدد جلوگیری از بروز سانحه و كاهش خطرات ناشی از آن است. اما اینكه در هر كشوری برنامهریزی شهری تا چه حد و به چه شكل می‌تواند از این ابزار استفاده كند، به نوع نظام سیاسی، اجتماعی واقتصادی حاكم بر آن كشور بستگی دارد. از آنجایی كه معمولا نظام اجتماعی و سیاسی مسلط برجامعه دراین رابطه تصیم‌گیرنده است، در كشورهای مختلف، روش‌های متفاوتی برای مقابله با آتشسوزی مورد استفاده قرار میگیرد.
2- خطرات و تهدیدها در شهرها
بحث ایمنی در برنامهریزی شهری در سال‌های اخیر بسیار مورد توجه بوده است. برای نمونه میتوان به موارد زیر اشاره كرد:
امروزه انجمن‌های علمی مختلفی كه از اعتبار جهانی برخودارند در حال تحقیق روی موارد ایمنی شهری هستند. از جمله این انجمن‌ها میتوان به انجمن بین‌المللی برنامه‌ریزان شهری و منطقه‌ای اشاره كرد. این انجمن كه متشكل از برنامه‌ریزان متخصص است، در سال 1965 میلادی تاسیس شده است. هدف این انجمن، گردهم آوردن برنامه‌ریزان شهری و منطقه‌ای با سابقه و حرفه‌ای است. این انجمن كه یك سازمان غیردولتی است به وسیله یونسكو، سازمان ملل و شورای اروپا تایید شده است و مقر آن در لاهه هند است. این انجمن در كنگره‌های مختلف به جایگاه خطر وایمنی در برنامهریزی شهری پرداخته است كه این خود بیانگر اهمیت موضوع در برنامهریزی شهری است. بررسی‌های بعمل آمده نشان می‌دهد كه در بیشتر مناطق شهری در سرتاسر دنیا، ساختمان سازی به سطح استاندارد نرسیده است؛ بطوریكه مناطق آسیب‌پذیر بیشتر شده‌اند و توسعه غیرقانونی، شهرها را به مناطق پرخطر تبدیل كرده است.
جوامع در مناطق پرجمعیت با ساختمان‌های ضعیف، بسیار آسیب‌پذیر شده‌اند و در معرض آسیب‌های ناشی از فرسایش محیطی، آتشسوزی، سیل و زمین لرزه قرار گرفته‌اند. از طرف دیگر توسعه شهرنشینی به طرز فجیعی سبب افزایش آسیب‌پذیری جوامع انسانی گردیده است. زیرا به موجب آن برخی جوامع مجبورند در مناطق نااستوار مانند اطراف تپه‌ها كه مستعد به رانش زمین هستند و در كنار رودخانه‌ها كه در معرض سیلاب‌های فصلی هستند یا در زمین‌های با كیفیت پایین كه سبب تخریب ساختمان‌ها می‌گردند، سكنی گزینند. حوادث و بلایا، از قبیل آتشسوزی، زلزله، تخریب و فرونشستن ساختمان‌ها یا تخریب‌های محیطی ممتد كه آهسته‌تر اتفاق می‌افتند، باعث ازدست رفتن زندگی و وارد آمدن آسیب‌های جدی به افراد می‌شوند.
همچنین درصد قابل توجهی از مردم نیز در مناطق حاشیهای با حداقل خدمات شهری و لوازم زیرساختی زندگی می‌كنند. این جوامع عمدتا در معرض خطراتی هستند كه گاهی منجر به از دست دادن مكان زندگی وگاهی جان آنها میشود. خطرات عمده‌ای كه ساكنین شهرها را تهدید می‌كنند میتوان به صورت ذیل طبقه‌بندی نمود:
- سیل
- آتش سوزی
- ترافیك یا عبور و مرور
- برق‌گرفتگی
- اپیدمی (بیماری‌های واگیر)
- تندباد
- جرم و تبهكاری
- فروكش و تخریب ساختمان‌ها
- زمین لرزه.
در شهرهایی كه از بلایای طبیعی چون سیل، زلزله یا بیماری‌های همه‌گیر رنج می‌برند، آسیب‌پذیری در مقابل بلایای طبیعی با دخالت‌های نامناسب و بی‌موقع بشر افزایش یافته است.
آتشسوزی یكی از رایج‌ترین حوادثی است كه بخصوص در مناطق كثیف شهری رخ می‌دهد؛ علت اصلی بروز آن مواد قابل اشتعالی است كه در ساختمان‌ها یا مناطق اطراف نگهداری می‌شوند.
3- طرحهای شهری و ایمنی شهروندان
در شهرهای دنیا جهت مقابله با آتش، مطالعاتی در زمینه طرحهای شهری و جایگاه ایمنی صورت گرفته كه به شكل‌های گوناگونی سعی در مقابله با حوادث دارند. اینگونه طرح‌ها را میتوان به صورت ذیل تقسیم‌بندی كرد:
- طرحهای ویژه كه به آتشسوزی به صورت اختصاصی توجه دارند.
- طرح‌هایی كه ایمنی در مقابل آتشسوزی یكی از اجزای آنهاست.
- طرح‌هایی كه به امداد و نجات توجه دارند.
- طرح‌هایی كه به پیشگیری توجه دارند.
- طرح‌هایی كه علاوه بر پیشگیری، امداد ونجات را هم در نظر می گیرند.
3-1- طرحهای ویژه
الف- طرح جامع آتش
این طرح جهت ارایه خدمات اورژانسی در زمان بحران و آتشسوزی به جامعه است و نشان دهنده نحوه همكاری سازمان آتشنشانی و دیگر ارگان‌های شهری در زمان بحران است. طرح شامل پیشنهادات ویژه و چگونگی ارایه خدمات در سطوح مختلف است. در این طرح جنبه‌های امداد و نجات در هنگام بروز سوانح آتشسوزی مدنظر قرار گرفته و در این راستا با هماهنگی بین ادارات مختلف به عملیات امداد و نجات در هنگام بروز حادثه نظم داده میشود.
ب- طرح جامع جلوگیری از آتش
این طرح درصدد بازنگری و بهبود برنامههای ایمنی به منظور پیشگیری از وقوع حریق در شهر است. طی آن، نیازمندی‌های خاص و تعداد و كلاس مواد خطرناك بكار گرفته شده یا ذخیره شده، مشخص میگردد. به‌علاوه در طرح اشاره میشود كه یك برنامه هماهنگ ایمنی حریق باید به شكلی طراحی شود كه در آن، میزان خطر هر یك از مواد و عملكرد وسایل حریق به خوبی نشان داده شود. این برنامه دستگاه‌های مختلفی از جمله آب‌پاش‌های اتوماتیك، زنگ خطرهای آتش و سیستم‌های مخصوص فرو نشاندن آتش را شامل میشود. هدف طرح، ایجاد ساختمان‌های مناسب، تدوین قوانین جامع آتش، تدارك تیم های عملیاتی ماهر و همچنین ارایه اختیارات قانونی لازم میباشد.
ج- طرح ایمنی آتش
این طرح درصدد ایمن كردن محیط در برابر آتشسوزی است. مهمترین راهكارهای ایمنی در این طرح عبارتنداز:
- نصب و نگهداری كاشف‌های دود به منظور آگاه ساختن افراد از حریق
- طرح‌ریزی برنامه فرار از ساختمان و انجام تمرین‌های لازم
- نصب سیستم‌های آب‌پاش اتوماتیك برای حفاظت و ایمنی كامل در برابر حریق.
این طرح شامل توصیه‌ها و راهكارهای لازم به منظور افزایش توان افراد و ساكنین شهرها جهت مقابله با سوانح آتشسوزی است. موارد آموزشی نیز در طرح مورد توجه خاص قرار می‌گیرند.
3-2- طرح‌هایی كه ایمنی در مقابل آتشسوزی یكی از اجزای آن است.
الف- هدایت خدمات شهری
برخی دیگر از شهرهای دنیا با هدایت خدمات شهری، سعی در تعیین وظایف بخش‌های مختلفی دارند كه برای ارایه خدمات شهری ایجاد شده‌اند. در بین این بخش‌ها، سازمان آتشنشانی وجود دارد. وظایف این سازمان جلوگیری از آتشسوزی، ارایه آموزش‌های عمومی در جهت ایمنی در برابر آتش، ارایه خدمات اورژانسی، تقویت قوانین حریق، بازرسی آیین‌نامه‌ها و مقررات ساختمان و همچنین رسیدگی به آتش‌سوزی‌های مختلف میباشد.در اداره منابع انسانی نیز یك بخش به مدیریت خطر اختصاص داده میشود. این بخش مسوولیت جلوگیری از زیان و خسارت و همچنین كنترل خسارات احتمالی و تدوین برنامههای ایمنی را دارد.
ب- طرح جامع شهر
اما آنچه بیشتر از همه در شهرهای دنیا در زمینه ایمنی در برابر آتش مطرح است، بحث ایمنی در طرحهای توسعه شهری است. در این رابطه طرح جامع شهر مورداستفاده قرار میگیرد كه یك گزارش رسمی از اهداف و سیاست‌ها برای توسعه آینده شهر است. طرح بر نقشه‌ها، سیاست‌ها و استانداردها دلالت دارد. یكی از مهمترین اهداف كلی طرح آن است كه ملاحظات بلندمدت طرح را به اعمال كوتاه مدت تبدیل كند. تصمیمات عمومی و خصوصی وتغییرات لازم به شكل روشن و با چشم‌اندازی بلندمدت مطرح میگردد. در كل، طرح قصد دارد محیط فیزیكی شهر را بهبود بخشد. قوانین طرح، هدایت كننده رشد منظم شهر هستند. طرح تمام جنبه‌های فیزیكی شهر را پوشش می‌دهد و یك راهنما برای هماهنگی فعالیت‌های همه موسسات، ادارات و اشخاص است.
در طرحهای توسعه شهری در اغلب شهرهای توسعه‌یافته دنیا، یك بخش از طرح به مباحث ایمنی می‌پردازد. اگرچه طرحهای مختلف از قالب یكسان تبعیت نمی‌كنند؛ ولی طرحهای جامع، موارد ذیل را پوشش میدهند:
ابتدا مقصود و هدف اصلی مشخص شده و سپس وضعیت موجود شناسایی میگردد. در ادامه به تجزیه و تحلیل مسایل جهت برنامهریزی برای آینده پرداخته میشود. در پایان، اهداف كلی، اهداف جزیی، سیاست‌ها و برنامهها و حتی بخش مسوول اجرای طرح، مشخص میگردد.
4- نمونه‌های مورد بررسی طرحهای شهری
در ادامه به چند نمونه از طرحهای شهری و جایگاه ایمنی در آنها و همچنین اهداف، سیاست‌ها و برنامههای موجود آنها پرداخته میشود:
4-1- جایگاه ایمنی در طرح جامع شهر موآب
برای نمونه به طرح جامع شهر موآب كه شهر نسبتا كوچكی نیز است می‌پردازیم. شهر موآب در جنوب شرقی یوتا، نزدیك رشته كوه‌های راكی در آمریكای شمالی قرار دارد.
شرح خدمات طرح، در بخش‌های مختلف ذیل مطرح شده است:
بخش ا: اجرای طرح جامع
بخش 2: رشد شهرنشینی
بخش 3: توسعه اقتصادی
بخش 4: كاربری اراضی
بخش 5: تهیه مسكن
بخش 6: پارك‌ها و مراكز تفریحی
بخش 7: حمل و نقل
بخش 8: طراحی شهری
بخش 9: تسهیلات عمومی.
بخش 9 این طرح از زیر بخش‌های متفاوتی تشكیل شده كه شامل اهداف و بخش‌های آب، فاضلاب، زباله‌ها، خدمات رفاهی، پیاده‌روها و خیابان‌ها، سلامتی افراد و جلوگیری از آتش، املاك و دارایی شهرداری و مدارس میباشد.
البته مبحث ایمنی در بخش‌های دیگر نیز وجود دارد. برای مثال در بخش حمل ونقل به ایمنی عابر پیاده و ایمنی عبور و مرور اشاره شده است. در رابطه با سلامتی افراد و آماده كردن خدمات لازم برای ایمنی جامعه، مطالب بسیاری در بخش 9 مطرح گردیده است. در قسمتی از بخش 9 كه تحت عنوان پلیس و جلوگیری از آتش است،اهداف ملی ذیل مدنظر قرار گرفته است:
- سلامتی و ایمنی جامعه با اجرای قوانین مناسب و خدمات اورژانسی
- كاهش موثر نرخ بیمه.
سیاست‌های مطرح شده به شرح زیر می‌باشند:
1- در شهر باید گردش و دسترسی مناسب وسایل نقلیه فراهم گردد. نیروهای آتشنشانی و پلیس باید بتوانند به سرعت به درخواست‌های كمك در نواحی مختلف مسكونی پاسخ دهند.
2- طرح پیشنهادی برای احداث هر ساختمان جدید، باید مورد بررسی دقیق قرار گیرد.
3- در شهر باید خدماتی كه به طور مناسب نیازهای رشد آینده را پوشش دهد تدارك دیده شود.
4- قوانین خدمات اضطراری باید در شهر به اجرا گذاشته شوند.
4-2- جایگاه ایمنی در طرح جامع نواتو
شهر نواتو از شمالی ترین شهرهای ایالت كالیفرنیا است. فصل پنجم طرح جامع این شهر تحت عنوان ایمنی و سر و صدا است. بخش اول آن مبحث ایمنی است و بخش دوم آن مربوط به سر و صدا میباشد. خطرات ناشی از بلایای طبیعی مانند زلزله، سیل و همچنین نشست‌ها و فروریختگی ساختمان‌ها و تاثیرات آنها در بخش ایمنی مورد بررسی قرار گرفته است. نقشه زلزله و دیگر بلایا در طرح مشخص شده و روش‌های ایمنی به منظور مقابله با حریق‌های درون شهری مطرح گردیده است. هدف اصلی این بخش وصول به برنامه ریزی كاربری اراضی و تصمیمات سیاسی جهت كاهش خطرات و بدست آوردن سطح قابل قبولی از حفاظت ملی است. موضوعات این فصل شامل اطلاعات زمینه، اهداف كلی، سیاست‌ها و برنامهها است. اهداف كلی مربوط به ایمنی در این فصل عبارتنداز:
1- كاهش خطرات زلزله
2- به حداقل رساندن ریسك آسیب‌های فردی و خسارات مالی ناشی از نااستواری و بی‌ثباتی زمین
3- كاهش خطرات سیل
4- اطمینان از آمادگی‌های اضطراری
5- كاهش خطرات حریق
6- ارایه خدمات پلیسی موثر
7- ایجاد سیستم پزشكی برای واكنش موثر
8- كاهش خطرات حمل ونقل و خطرات ناشی از مواد و زباله‌های خطرناك
9- مواجهه جمعیت با تابش‌های الكترومغناطیس
10- كاهش خطرات حمل و نقل هوایی.
اهدافی كه در قسمت ایمنی این فصل آمده و به آنها اشاره شده است، هر یك دارای سیاست‌ها و برنامههای مشخص است. برای مثال در بخش محافظت در برابر آتش، اطلاعاتی در مورد آتش‌سوزی‌های شهر جمع‌آوری شده است. در این قسمت از طرح جامع شهر، گیاهان و درختان، توپوگرافی آب و هوا و تجمع جمعیت، بوجود آورنده پتانسیلی نمایان و مشخص برای آسیب‌های ناشی از آتشسوزی معرفی شده؛ به طوری كه آتش‌سوزی‌های منطقه به دو نوع تقسیم شده‌اند: یكی آتشسوزی در محل های باز و زمین‌های پوشیده از سبزه و مناطق جنگلی و دیگری آتشسوزی در نواحی شهری كه سبب وارد آمدن آسیب به ساختمان‌ها میشود. در ادامه مناطقی كه بالاترین میزان خطر از نقطه نظر آتشسوزی را دارند معرفی شده‌اند و از آنها با نام نقطه سیاه یاد شده است. این مناطق دارای جاده های باریك، ساختمان‌های قدیمی و پیاده روها و مناطق پوشیده ازدرختان هستند و نام بعضی از این مناطق نیز آورده شده است. در ادامه فعالیت‌هایی كه بخش حفاظت در برابر آتش شهر، در جهت كاهش خطر آتش سوزی‌های مربوط به مناطق باز انجام داده بیان شده‌اند:
- جلوگیری از ساختن سقف ها از مواد قابل اشتعال به عنوان یك قانون
- جلوگیری از احداث مناطق پر از درخت و ارایه برنامه كاهش آسیب های ناشی از آتش
- گستردگی در مسیرهای تردد خانگی جهت افزایش آمادگی عمومی برای مقابله با آتش در فضای باز.
نكته مهم دیگر آن است كه در تدوین و اجرای طرح، از اطلاعات مختلفی كه از دیگر ارگان ها بدست آمده، استفاده شده است. برای مثال چه میزان آتش سوزی در فضای باز رخ داده و چند مورد آن مهار شده اند. لذا آمادگی عمومی در برابر آتش سوزی‌های فضای باز و توسعه مقیاس های پیشگیری كننده در جهت كاهش خطرات مدنظر قرار گرفته است.آتش‌سوزی‌های شهری تحت تاثیرعوامل مختلفی همچون، سرعت و جهت باد، استفاده از مواد مقاوم در برابر آتش در ساختمان‌ها، طراحی و ارتفاع ساختمان‌ها، محل ساختمان‌ها و همچنین در دسترس بودن منابع آب كافی، قرار دارند. در طرح به كمك نقشه، اطلاعات مربوط به حوادث نظیر محل وقوع و شدت آنها نشان داده شده است.
هدف بخش حفاظت در برابر آتش طرح نواتو، پاسخ به 90 درصد از همه رخدادهای اضطراری در عرض 5 دقیقه است. چهار پایگاه آتشنشانی و تجهیزات كافی جهت احتیاجات منطقه‌ای در نظر گرفته شده است. علاوه بر این، كدهای اجرایی و برنامههای آموزش عمومی به منظور ایمنی و حفاظت در مقابل آتش ارایه شده است. بر اساس كد، آب‌پاش‌های اتوماتیك در تمام خانه‌ها و ساختمان‌های جدید با مساحت 2500 فوت مربع و بیشتر تعبیه شده‌اند. سازمان آتشنشانی نیز از بین بردن علف‌های هرز و دیگر برنامههای حفاظت در برابر آتش را انجام می‌دهد و برنامههای جدیدی را جهت كاهش خطرات ناشی از آتش بررسی و تدوین می‌كند. سازمان آب شهرداری، حداقل 1000 گالن آب در دقیقه را به عنوان استاندارد برای مهار آتش تعیین نموده است. علیرغم همه تلاش‌های عمومی جهت كاهش خطرات آتش، هنوز هم بدست آوردن یك ضریب اطمینان در مناطق با خطر آتشسوزی زیاد، مشكل میباشد.
در طرح جامع شهر به منظور كاهش خطرات حریق، موارد زیر مدنظر قرار گرفته‌اند:
- نقشه شدت خطرات آتش و استفاده از نقشه شدت خطرات آتش برای طبقه‌بندی مناطق باز.
- خطرات آتش در طرحهای توسعه جدید و بررسی پیشنهادات توصیه شده جهت كاهش خطرات آتش.
- ایجاد بخش‌های متمركز جهت مناطق با خطرات با آتشسوزی بالا، كه انواع مختلفی از مناطق پوشیده از چمن مقاوم در برابر آتش را در اطراف ساختمان‌ها احداث كنند.
- استفاده از سیستم‌های آب‌پاش در واحدهای تجاری و صنعتی بزرگتر از 2500 فوت مربع و تمام مناطق مسكونی جدید، بدون توجه به مساحت آنها.
- همكاری با بخش حفاظت در مقابل آتش نواتو جهت اجرای برنامهها.
- ارزیابی وسایل نقلیه اضطراری و خیابان‌های مورداستفاده وتلاش در جهت رفع موانع موجود.
- اجرای یك مدیریت گیاهی موثر محیطی و برنامهریزی برای از بین بردن علف‌های هرز.
- استفاده بیشتر از روش‌های مكانیكی نسبت به روش‌های شیمیایی در از بین بردن علف‌های هرز.
- ایجاد فضاهای مقاوم در برابر حریق در اطراف ساختمان‌های موجود، در مناطق با خطر آتشسوزی بالا.
- به روز كردن كد ساختمانی شهری و كد حریق.
- افزایش مقاومت در مقابل آتش در پوشش سقف‌ها و مواد بكار رفته در ساختمان یا ساختمان‌های اطراف مناطق آسیب‌پذیر.
- به حداكثر رساندن میزان ذخیره آب.
در اكثر طرح‌هایی كه به مباحث ایمنی پرداخته‌اند، استانداردهایی برای مقابله با آتش در شهر مشخص شده است، به طوری كه فاصله ایستگاه آتشنشانی، تعداد پرسنل آتشنشانی، موقعیت ایستگاه آتشنشانی و تجهیزات آن مدنظر قرار گرفته است.
5- طرحهای شهری ایران
در اینجا به چند نمونه از طرحهای جامع شهری كشور اشاره میشود و مواردی كه به ایمنی، بخصوص ایمنی در مقابل آتشسوزی اشاره دارند مورد بررسی قرار می‌گیرند.
5-1- طرح جامع تهران
طرح ساماندهی تهران (طرح جامع جدید) بر مبنای مفاد صورتجلسه مورخ 82/6/16 شورای نظارت بر گسترش شهر تهران در برنامه اقدامات وزارت مسكن و شهرسازی قرار گرفت. مطالعات طرح توسط مهندسین مشاور آتك از اواخر سال 1365 آغاز گردید. مطالب طرح در بیش از 20 سرفصل اصلی و 50 سرفصل فرعی، در چهل مجلد با بیش از 4000 هزار برگ گزارش و 200 برگ نقشه و حدود 30 مورد مطالعات موردی گردآوری و تدوین شد. چهار سال پس از آغاز مطالعات، طرح جامع پس از گذراندن جلسات متعدد بررسی در كمیته‌ها و كمیسیون‌های تابع شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، طی دو جلسه نهایی به تاریخ 20 آبان ماه و 19 اسفندماه سال 1370 به تصویب رسید. متعاقب آن تغییرات لازم، متاثر از سیاست‌گذاری‌های شورای عالی شهرسازی و معماری، در طرح جامع منعكس شده و جهت استحضار مسوولین رده بالای تصمیم‌گیری در مسایل برنامهریزی كشور به دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران تقدیم شد. شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در تاریخ 12 اسفندماه 1371 طی نامه شماره 8/14401– 1/9640 تصویب طرح جامع تهران را به شهرداری تهران ابلاغ نمود. در قسمتی از این طرح چگونگی توزیع تسهیلات شهری، شبكه راه‌های طرح و همچنین تراكم‌های مناطق و حوزه‌های شهری تشریح شده است. كاربری فضای سبز، كاربری انتظامی و كاربری تاسیسات و تجهیزات شهری از جمله مواردی هستند كه به عنوان زیربخش در قسمت توزیع تسهیلات شهری آورده شده اند.
در قسمت كاربری تاسیسات و تجهیزات شهری، از پست‌های آتشنشانی صحبت شده كه در آن میزان اراضی اختصاصی پست‌های آتشنشانی و ایستگاه مركزی آتشنشانی در شهر مشخص شده است.
درقسمتی دیگراز طرح جامع، تحت عنوان «برنامه و طرح ساماندهی نسبت به تعیین سطوح موردنیاز كاربری» آمده است كه:
«مطالعات وضع موجود طرح ساماندهی تهران در مورد كاربری اراضی با توجه به زمان مطالعات و كم و كیف اطلاعات در دسترس به مقیاس شهر و فراتر بسنده كرده است. در مرحله تجزیه و تحلیل با توجه به آمار تعداد كلیه فعالیت‌ها در سطح شهر تهران، برآورد سطوح كاربری های مختلف، برحسب سلسله مراتب مختلف تقسیمات فضایی شهر انجام شده، كه از این رهگذر كمبوداراضی كاربری‌های مختلف مورد شناسایی قرار گرفت. برنامه طرح مبتنی بر ارایه مبانی لازم جهت تهیه طرحهای تفصیلی در مراحل بعدی است. به این خاطر لازم بود باتوجه به الگوی آتی شهر وبرنامه‌های طرح، سطوح موردنیاز خدمات مختلف و موقعیت فضایی هر یك در سطح شهر مشخص گردد. باتوجه به اینكه وسعت شهر و جمعیت شهر به عنوان عامل استراتژیك و حد نهایی توان تهران، محدود است؛ توسعه‌ای در رده شهر و فراتر در زمینه تجهیزات و تاسیسات زیربنایی به جز افزایش توان فنی تاسیسات در نظر گرفته نشده و لذا تغییری در سطوح موجود این كاربری در طی دوره طرح داده نمی‌شود.»
تا این قسمت در رابطه با ایمنی در مقابل آتشسوزی تنها اختصاص اراضی به آتش‌نشانی‌ها در طرح جامع آمده است؛ اما در قسمتی دیگر بصورت غیرمستقیم چنین آمده است:
«تغییر بافت فعلی شهر در جهت بهبود عوامل محیطی شهر فعلی با به اجرا در آمدن برنامههای ذیل امكان‌پذیر میباشد:
- نوسازی و بهسازی مناطق فرسوده شهر
- تامین و توزیع صحیح و منطقی تاسیسات و تجهیزات شهری مانند مدارس، درمانگاه‌ها و غیره
- انتقال و رفع عوامل مضر مانند صنایع مزاحم و تراكم شدید ترافیك و غیره
- تامین فضای باز كافی برای تفریحات و فعالیت‌های سالم شهری
- تامین فضای كافی مسكونی در مدت طرح
- تقلیل تراكم شدید جمعیت
- تامین امكانات اشتغال محلی.»
همانطور كه مشاهده می شود تغییر بافت فعلی شهر به شكلی كه اشاره شد گامی در جهت ایمنی شهری در مقابل آتشسوزی است. ولی این قسمت از طرح جامع به این موضوع مستقیما اشاره ندارد. در قسمت‌های دیگر طرح جامع، به موارد ذیل اشاره شده است:
«در مورد تفكیك اراضی، مطالعات جامعی به عمل آمده و نه تنها آیین‌نامه موقت و نقشه تفكیك اراضی برای توسعه منظم تهران در چند سال آینده تهیه گردیده بلكه در مورد درخواست‌های مردم برای تفكیك اراضی پیشنهادی مطابق با اصول و موازین شهرسازی اقدام شده است.
الف- تجهیزات شهری
به منظور حصول اطمینان از توسعه منظم و با قاعده تجهیزات شهری باید مطالعات و بررسی های دقیقی به منظور گردآوری و تنظیم اطلاعات و آماری كه اساس نقشه تفصیلی تجهیزات شهری را در آینده تشكیل دهند، صورت گیرد و اقدامات لازم به منظور رفع یا تصحیح معایب و نقایص موجود انجام شود.
ب- رفت و آمد و راهنمایی
به منظور رفع نقایص و بهبود رفت و آمد و ایمنی عابرین، پیشنهادهایی در كوتاه مدت ارایه میشود.»
در جلد 5 طرح جامع نیز در مورد محدودیت‌های نامناسب توسعه شهری چنین آمده است:
- محدودیت شیب‌ها و عوارض همجواری سلسله جبال البرز و آنتی البرز
- محدودیت اراضی كم‌مقاومت منطقه‌ای تهران
- محدودیت اراضی در پهنه خطر زمین لرزه
- محدودیت اراضی بعلت بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی
- جمع بندی از محدودیت عوارضی زمین در توسعه تهران
مطالعات زمین شناسی نشان می دهد كه اصولا تهران در منطقه ای زلزله خیز قرار دارد. بنابراین لازم است در كلیه ساخت و سازهای تهران به این نكته توجه شود. اما بخش هایی از تهران در مناطقی از پهنه زمین لرزه قرار دارند كه لازم است از ساخت و ساز در این نقاط اجتناب شود.
- محدودیت حریم‌ها
- حریم‌های خطوط انتقال نیروی برق
- حریم‌های خطوط انتقال گاز طبیعی و تاسیسات مربوطه
- حریم‌های جاده‌ها
- حریم‌های راه‌آهن
- حریم‌های مترو
- حریم‌های فرودگاه‌ها( مخروط پرواز)
- حریم‌های ارتباطی مخابراتی
- حریم‌های مسیل ها، نهرها و كانال‌های آب‌رسانی
- حریم‌های حفاظتی زیست‌محیطی (آلودگی‌های صنعتی)
- حریم‌های حفاظتی زیست‌محیطی (آلودگی‌های صوتی فرودگاه‌ها)
- حریم‌های حفاظتی زیست‌محیطی ( آلودگی‌های رادیواكتیویته)
- حریم‌های حفاظتی زیست‌محیطی ( آلودگی‌های الكترومغناطیسی)
- حریم‌های اماكن نظامی
- جمع‌بندی از حریم‌های گوناگون منطقه تهران.
5-2 طرح جامع شهر گلپایگان
طرح جامع شهر گلپایگان توسط مهندسین مشاور شهر و خانه در سال 1374 تهیه شده است كه پس از تصویب در شورای عالی شهرسازی و معماری ایران به شهرداری گلپایگان ابلاغ گردید.
در این طرح جامع نیز میتوان در كاربری اراضی اختصاصی به پست‌های آتشنشانی اشاره نمود كه جایگاه آن در طرح جامع مشخص شده است.
تاسیسات و تجهیزات شهری گلپایگان مشتمل بر تاسیسات مخابراتی، تولید برق، آتشنشانی، پمپ بنزین و غیره در مجموع سطحی معادل 11778 متر مربع از سطح شهر را در بر میگیرد. سرانه سطح مربوط به تاسیسات و تجهیزات شهری معادل 0/33 مترمربع میباشد كه از مقدار نسبتا پایینی برخوردار است. در قسمتی از طرح جامع نیز همانطور كه در بند 14 ماده 55 قانون شهرداری‌ها آمده، وظیفه حفاظت شهر در مقابل حریق به شهرداری واگذار گردیده است.
در شهرهای كوچك، شهرداری در فعالیت‌های عمرانی نقش كلیدی دارد. از اینرو مسوول اجرایی پروژه‌‌های عمرانی در زمینه خدمات و تاسیسات زیربنایی میباشد. در خصوص شهر گلپایگان، در گذر زمان و با اجرای برنامههای طرح توسعه و افزایش جمعیت از طرفی، و رشد كالبدی شهر و گسترش دامنه فعالیت‌های اقتصادی - اجتماعی از طرف دیگر، نیاز به تقسیم خدمات شهری تشدید یافته و فعال شدن دیگر سازمان‌ها و نهادها را می‌‌طلبد. بنابراین با مشخص كردن محدوده وظایف شهرداری و تفكیك آن از دیگر ارگان‌ها، دستیابی به این منظور حاصل میگردد. بطور كلی دامنه فعالیت‌های شهرداری امور مختلفی را در بر میگیرد كه شامل نظارت بر نحوه اجرای طرح جامع و هدایت توسعه كالبدی شهر در جهت اهداف طرح، امور مربوط به تجهیزات شهری (كشتارگاه، دفع زباله، گورستان، آتشنشانی)، معابر و میادین، فضای سبز و پارك‌ها و درختكاری، ایجاد شبكه آب‌های سطحی و امور مربوط به ترمینال‌ها، پاركینگ‌ها، انبارها و سردخانه‌‌ها میباشد. با روشن شدن این مسوولیت‌ها، نقش دیگر سازمان‌ها در شهر نیز مشخص میشود.
سازمان‌های آب، برق، گاز و مخابرات سازمان‌های مستقلی هستند كه لازم است برنامههای خود را متناسب با نیاز جمعیت ارایه دهند و با مطابقت با برنامههای طرح جامع، آنها را به اجرا در آورند.
در جلد سوم طرح جامع شهر گلپایگان مواردی در رابطه با ایمنی شهری و بصورت غیر مستقیم مطالبی در رابطه با ایمنی در مقابل آتشسوزی آورده شده است:
«بررسی و مطالعه ترافیك شهر گلپایگان
منطقهبندی شهر
به منظور افزایش دقت در محاسبات موجود و آینده و بررسی معضلات در مقیاس كوچكتر، شهر به ده منطقه تقسیم گردیده است. تقسیم‌بندی بر اساس معیار جمعیت، كاربری اراضی، بافت فرهنگی و اقتصادی و محدوده‌‌های قابل لمس شهری صورت گرفته است.
در تقسیم‌بندی سعی بر آن است كه علاوه بر محدوده شهر، قسمت‌هایی از مناطق حاشیهای كه امكان گسترش شهر در آنها در آینده پیش‌بینی میگردد نیز در این مطالعات جزو محدوده بررسی قرار گیرد. در تقسیم‌بندی شهر به مناطق مختلف، علاوه بر در نظر گرفتن ویژگی‌های مشابه در كاربری اراضی، عوامل و موانع طبیعی و مصنوعی نیز مورد توجه قرار گرفته است.
طرح شبكه ارتباطی
در طرح مقاطع عرضی پیشنهادی شبكه عبور و مرور علاوه بر ظرفیت خیابان‌ها، ایمنی عابر پیاده، دید كافی قوس‌ها و شیب‌های لازم در نظر گرفته میشود.»
5-3- طرح جامع شهر جدید هشتگرد
طرح جامع شهر هشتگرد، كه یك شهر جدید است به عنوان یكی دیگر از نمونه‌ها جهت بررسی مسایل ایمنی شهری انتخاب شده است. این طرح توسط مهندسین مشاور طرح و معماری در سال 1371 تهیه شده است و مانند دیگر طرحهای جامع شهری پس از تصویب در شورای عالی معماری و شهرسازی ایران برای اجرا ابلاغ گردیده است.
در طرح جامع شهر جدید هشتگرد نیز مانند طرحهای شهری پیشین، به طور مستقیم به مسایل ایمنی بخصوص در زمینه آتشسوزی پرداخته نشده است و در كاربری اراضی آن به كاربری تسهیلات شهری كه ایستگاه‌های آتشنشانی جزو آن است، اشاره شده و مطالعات ترافیك آن و منطقهبندی شهر، با دقت بیشتری انجام شده است كه البته این كارها، هیچ كدام به طور خاص با در نظر گرفتن ایمنی شهری در مقابل آتشسوزی، تهیه نشده است و تنها میتوان به یك نمونه از ایمنی شهری اشاره نمود كه در بخش مطالعات كالبدی و برنامهریزی به صورت زیر آمده است:
«بررسی خطرات سیل
بطور كلی مساله سیل و میزان خساراتی كه در اثر آن به تاسیسات شهری و سرمایه‌‌گذاری‌های انجام شده، وارد میشود پس از زلزله، یكی از عمده‌‌ترین خسارات طبیعی است. حفاظت پروژه و سرمایه‌‌گذاری‌ها در برابر سیل، یكی از پارامترهای عمده حفاظتی در طراحی ساختمانی بناهای پروژه است.»
6- نتیجه‌‌گیری
در سطح شهرها، جهت پیشگیری و مقابله با سوانح آتشسوزی، برنامهریزی شهری با استفاده از طرحهای شهری مهمترین گام را بر می‌‌دارد. كشورهای مختلف دنیا، اقدامات گوناگونی در این رابطه انجام میدهند و از طرحهای شهری با شكل‌های مختلفی جهت جلوگیری و مقابله با آتشسوزی استفاده می‌كنند. یكی از این شكل‌ها، گنجاندن بخش ایمنی در مقابل آتشسوزی در طرح جامع شهر است كه مهمترین قسمت آن پس از شناخت وضع موجود، تجزیه و تحلیل سوانح آتشسوزی جهت برنامهریزی و سپس اهداف كلی و جزیی و سیاست‌ها و برنامهها و ضمانت اجرایی آنها است.
در طرحهای توسعه شهری دنیا، تلاش در جهت كامل كردن برنامهریزی، به منظور افزایش ایمنی و خدمات مقابله با آتش است. این برنامهریزی از طریق مشخص كردن اهداف، سیاست‌ها و برنامهها و همچنین ضمانت اجرایی آن، علاوه بر پیشگیری به هماهنگی بین ارگان‌های شهری در كاهش و مقابله با خطرات آتشسوزی كمك كرده و خط‌‌مشی مقابله با سوانح و افزایش ایمنی را مشخص می‌كند.
در طرحهای شهری ایران همانطور كه مشاهده شد، بخش خاصی به ایمنی تخصیص داده نشده است. در مورد ایمنی در مقابل آتشسوزی نیز تنها مشخص كردن ایستگاه‌های آتشنشانی مورد توجه قرار گرفته است. اگر چه وظیفه اصلی سازمان آتشنشانی، امداد و نجات است ولی در زمینه پیشگیری از آتشسوزی از دیدگاه برنامهریزی شهری اقدامی صورت نگرفته و لازم است در این رابطه در طرحهای شهری ایران تجدید نظر شود.
همانطور كه در طرحهای شهری ایران مشاهده شد، بحث ایمنی جایگاه ویژه‌ای ندارد. و با توجه به مشابه بودن شرح خدمات در طرحهای توسعه شهری در ایران، به سادگی امكان وارد كردن این بحث در طرحهای توسعه شهری ایران نیست. با توجه به طرحهای شهری دنیا و مشخص بودن اهمیت پرداختن به ایمنی در طرحهای توسعه شهری، توصیه میشود به عنوان اولین راهكار، شرح خدمات طرحهای توسعه شهری از حالت مشابه و یكنواخت خارج شده و هر شهر با توجه به خصوصیات مختص به خود، شرح خدمات خاصی داشته باشد و تنها یكسری از اصول، در نوشتن شرح خدمات رعایت شود.
در ادامه و پس از تغییر شرح خدمات، قرار دادن مقوله ایمنی، به عنوان یك اصل، در طرحهای توسعه شهری پیشنهاد میشود.
مراجع:
1- وزارت كشور، تدوین استانداردهای حفاظت شهرها در برابر حریق، مركز مطالعات برنامهریزی شهری، بخش اول و دوم، 1375.
2- وزارت كشور، طرح جامع آتش نشانی و امور ایمنی شهرهای كشور، چاپ اول، مركزمطالعات برنامهریزی شهری، 1372.
3- وزارت كشور، مركز مطالعات برنامه ریزی شهری، بررسی و پیشنهاد لایحه قانونی ایمنی و آتشنشانی، معاونت پژوهشی دانشگاه اصفهان، 1378.
4- وزارت كشور، معاونت هماهنگی امور عمرانی، تهیه و تدوین استانداردهای حفاظت شهرها در برابر حریق، مهندسین مشاور معماری و شهرسازی عرصه، 1377.
5- وزارت كشور، نگرشی بر كلیات برنامهریزی، چاپ اول، مركز مطالعات برنامهریزی شهری، 1369.
6- وزارت مسكن و شهرسازی، طرح جامع همدان، مهندسین مشاور مرجان، 1348.
