ايمني در حمل و نقل دریایی مواد خطرناک شيميایی

مريم رسولی، كارشناسی ارشد شيمی دريا

 

چکیده

حمل و نقل مواد شیمیایی، محصولات، ضایعات و مواد بینابینی مهمترین بخش چرخه حیات یک محصول می‌باشد؛ در حمل و نقل این مواد از طریق محورهای هوایی، زمینی، دریایی و یا خطوط انتقال، از زمان بارگیری مواد شیمیایی تا حمل و نقل و تخلیه مواد مذکور به مقصد، همواره خطرات مختلفی بر این فرآیند حاکم است. امروزه 90 درصد تجارت بین‌المللی از طریق دریا و از مسیر بنادر کشورها انجام می‌شود. این تجارت از طریق حمل و نقل دریایی و توسط بیش از 92 هزار کشتی اقیانوس پیما و بیش از یک میلیون و دویست هزار دریانورد و 6500 بندر و پایانه نفتی و غیر نفتی در سطح بین‌المللی انجام می‌گیرد. با پیشرفت صنعت و تکنولوژی، بیش از 50 درصد از حمل و نقل فرآورده‌های مایع و گازی توسط راه‌های آبی انجام می‌پذیرد. اصولا واژه کالای خطرناک به مواد نفتی، سمی، شیمیایی، گازها به صورت فله، کالاهای فله خشک دارای مواد سمی بسته‌بندی شده اطلاق می‌گردد. ايمني حمل و نقل و نگهداری کالاهای خطرناک در بنادر به عنوان یک اصل اساسی مورد تاکید تمام سازمان‌ها و ارگان‌های دریایی است. این مقاله به بررسی حمل و نقل مواد خطرناک در بنادر و کنوانسیون‌های زير: ضمیمه دوم مارپل (MARPOL): مقررات کنترل آلودگی مواد مایع سمی به صورت فله، ضمیمه سوم مارپل: (MARPOL): مقررات جلوگیری از آلودگی مواد مضر بسته‌بندی شده در ارتباط با کد بین‌المللی کالاهای خطرناک دریایی IMDGE CODE)) و پروتکل بین‌المللی آمادگی، مقابله و همکاری در برابر آلودگی مواد سمی و خطرناک (OPRC-HNS, 2000)، و فصل هفتم کنوانسیون سولاس (SOLAS) که توسط آیمو تدوین گردیده است می‌پردازد.

كلمات كليدي: حمل و نقل دریایی، مواد خطرناک،کنوانسیون‌های بین‌المللی، بنادر

 

مقدمه

امروزه با پيشرفت صنعت و تکنولوژي، بيش از 50 درصد از حمل و نقل فرآورده‌هاي مايع و گازي توسط راه‌هاي آبي صورت مي‌گيرد. منطقه استراتژيک خاورميانه در توليد انرژي جهان سهم بسزايي دارد و بخش عمده‌اي از منابع نفت و 38 درصد منابع گاز جهان را توليد مي‌کند. با وجود بيش از 125 سکوهاي نفتي فعال در منطقه، 70 هزار ميليارد متر مکعب ذخاير گازي،  ذخاير نفت منطقه تقريبا 000,740 ميليون بشکه،  17 ميليون بشکه در روز توليد روزانه نفت در منطقه و صادرات بيش از 14 ميليون بشکه در روز از طريق دريا، ميزان صادرات مواد شيميايي مايع و گازي کشور با حجمي معادلMT  ٠٠٠,٤١٦,١٠ در سال،  پيش‌بيني مي‌شود که حجم صادرات اين مواد تا سال ٢٠١٠ ميلادي به ميزاني معادلMT  ٠٠٠,٧٥٣,٢٤ خواهد رسيد و جابجايي کالا بين بنادر حاشيه خليج فارس به کشورهاي حاشيه درياي خزر، باعث افزايش تردد شناورها و به تبع آن افزايش آلودگي‌هاي نفتي و شيميايي مي‌گردد.

مجموع حجم تجارت مواد شیمیایی در سال 2006 میلادی به میزان 9/154 میلیون تن بوده است. با توجه به آمار رشد حجم تجارت با نرخ 7/2 درصد، اين ميزان به حجم 3/159میلیون تن در سال 2007 میلادی رسید. در حال حاضر چشم‌انداز بازار تقاضا و تجارت مواد شیمیایی همچنان مثبت و مطلوب است. در فاصله سال‌های 2008تا 2011 میلادی ادامه روند صعودی حجم تجارت مورد انتظار می‌باشد. این حجم برای سال 2009 به میزان 4/171 و برای سال 2011 میلادی به میزان 8/181میلیون تن پیش‌بینی می‌گردد. شاخص‌ترين حوادث شيميايي در سال‌هاي 2000 لغايت 2007 به شرح جدول 1 مي‌باشد.[1و5 ]

 

جدول 1- شاخص‌ترین حوادث شیمیایی در سال‌های  2007-2000

 

 

حمل و نقل مواد و زائدات شیمیایی

مواد و زائدات شیمیایی در طبقه‌بندی مواد خطرناک قرار دارند. نظارت و کنترل کافی مواد شیمیایی و دیگر مواد زائد خطرناک، یکی از مسايل عمده محیط زیست در دهه 1980بوده است و امروزه نیز با دقت و جدیت پیگیری می‌شود. نگهداری، حمل و نقل و جابجایی نامناسب و بدون رعایت ضوابط زیست محیطی، مشکلات عدیده ای را برای سلامت انسان و دیگر موجودات ایجاد می‌نماید و خطرات جبران ناپذیری را برای محیط زیست به دنبال خواهد داشت.

در کشورهای در حال توسعه و رشد صنعتی، نیاز به اعمال برنامه‌های مدیریتی پسماندهای شیمیایی و خطرناک وجود دارد. ژاپن اولین کشوری بود که در خصوص کنترل مواد خطرناک زائد اقدام نمود. حادثه سال 1960در خلیج میناماتا و رودخانه آگانو در نیگاتا در ژاپن ناشی از مصرف ماهی آلوده به متیل مرکوری و مرگ تعدادی از انسان‌ها، همچنین مصرف آب و برنج آلوده به کادمیوم در همان محل و ایجاد بیماری‌های کلیوی و عوارض استخوانی دردناک، حادثه انگلستان در فوریه سال 1972 در میدلند به دلیل وجود بشکه‌های نمک سیانور، فاش شدن دفع 300 تن فنل در 20 مارس 1991 توسط مسوولین شرکت تولیدات بوسان کره جنوبی به رودخانه ناکتونگ (تامین کننده شهر ده میلیون نفری،در منطقه اولسان-اونسان کره جنوبی) و ایجاد عوارض عصبی، همگی از حواث ناگواری هستند که در اثر دفع غیر بهداشتی پسماندهای شیمیایی به وجود آمده‌اند. با توجه به مشکلات ناشی از مواد زايد شیمیایی و خطرناک، تدوین استراتژی‌های کنترل، خصوصا در بندرگاه‌ها که مکان مبادلات تجاری با کشورهای مختلف می‌باشد و بکارگیری یک سیستم مدیریتی ملی در نگهداری و حمل و نقل این گروه از مواد حايز اهمیت است.

اعمال برنامه‌های کنترل مواد زايد هزینه‌هایی در بر دارد که 10تا 100 برابر کمتر از هزینه‌های زدایش و پاکسازی این آلودگی‌ها از محیط زیست پس از ورود آن به محیط می‌باشد. هر سیستم مدیریت کنترل پسماندهای شیمیایی، برای دستیابی به موفقیت نیازمند قوانین و آیین‌نامه‌ها، ابزار و تسهیلات مناسب برای بازیافت، تصفیه و دفع مناسب پسماندهای خطرناک وتدوین برنامه‌های آموزشی برای مدیران، بهره‌بردارن و کارگران است. نکات قابل توجه در یک سیستم مدیریت پسماندهای شیمیایی و خطرناک عبارتند از: تعیین وضعیت موجود و کمیت پسماند، تدوین استراتژی ملی مدیریت پسماندهای شیمیایی و خطرناک، مدیریت در تولید، جمع‌آوری، نگهداری و حمل ونقل، هماهنگی بین مسوولین واحدهای تولید، نگهدارنده، جمع‌آوری، حمل و نقل، تصفیه و دفع نهایی پسماند شیمیایی و خطرناک ابتدا باید تعریف مشخصی از مواد زايد خطرناک و شیمیایی ارايه نمود.

 

تعریف مواد زايد خطرناک در قوانین زیست محیطی

در بین تعاریف مختلف، اولین تعریفی که در قالب قانون به مواد شیمیایی خطرناک اشاره نمود، قانون فدرال کنترل آلودگی آب است که درآن 129 آلاینده سمی معرفی شدند. اقدامات لازم در جهت کاهش خطرات مربوط به پسماندهای شیمیایی و تلاش برای کاستن از هزینه دفع آنها و نیز وضع مقررات مناسب برای ایمنی کار، نگهداری، برچسب‌زنی و انتقال برون مرزی این مواد حايز اهمیت است. باید به منظور برخورد با سوانح ناشی از مواد زايد شیمیایی نسبت به تشکیل مراکز مقابله در شرایط اضطراری اقدام نمود.همه پرسنلی که در بخش های جابجایی مواد زايد شیمیایی سمی دخالت دارند باید از خطرات و زیان‌های پنهان این مواد به خوبی آگاه باشند. کار جابجایی این مواد نباید به افراد غیر اگاه داده شود مگر آنکه از تخصص لازم برخوردار باشند.

همچنین کارکنان به طور مداوم زیر نظر پزشکان و متخصصان محیط زیست تحت کنترل و معاینه باشند. مواد زايد شیمیایی و سمی باید تا لحظه حمل برای تصفیه و یا دفع نهایی بدون هیچ خطری حفظ و نگهداری گردند. نگهداری مواد در مخازن و یا ظروف انجام می‌گیرد. در صورتی که مواد شیمیایی سمی در ظروف نگهداری شوند، حمل و نقل آنها ساده‌تر خواهد بود. ظروف باید در مقابل آسیب دیدگی، نشت، خوردگی، تحمل فشار در حین حمل و نقل و واژگون شدن مقاوم بوده و امکان حمل مطلوب آنها توسط کارگران وجود داشته باشد. در نگهداری مواد زايد قابل اشتعال با میل ترکیبی زیاد، رعایت مواردی همچون حداقل فاصله 15متر از محل تاسیسات، دوری از منابع احتراق یا واکنش و نصب علايم هشدار دهنده بسیار ضروری است.

بر اساس مقررات ویژه نگهداری، مواد ناسازگار با یکدیگر نباید با هم مخلوط و یا در کنار هم قرار داده شوند. بر روی ظروف نگهداری باید تاریخ ورود مواد زايد به ظرف با رنگ‌های پاک نشدنی ثبت گردد تا بازرسان به راحتی بتوانند ظروف نگهداری شده بیش از 90 روز را شناسایی نمایند. ظروف باید در ردیف‌های 2تایی و حداکثر به ارتفاع 2 بشکه روی هم و روی پالت‌هایی قرار گیرند که حداقل بین آنها 76 سانتیمتر برای بازرسی فاصله باشد. همچنین باید ظروف با برچسبی مناسب که روی آن نام و مشخصات محموله و تولید کننده آن شماره بارنامه، کشور تولید کننده، تاریخ شروع تجمع و شماره ماده زايد بر اساس دستورالعمل‌های کشوری و یا بین‌المللی درج شده است، مشخص گردند. نگهداری پسماندها قبل از بازیافت یا دفع، نباید در محل به حدی باشد که موجبات بروز خطر را فراهم آورد. در مورد برخی از مواد، مقدار قابل تجمع دارای محدودیت قانونی است و بر اساس مقررات تعیین می‌گردند. با انفجار حدود 600 ظرف بزرگ حاوی کلرات سدیم (29/5 تن)، توجه فراوانی به مساله نگهداری مواد شیمیایی قبل از مصرف و یا دفع شد.

گاهی انبار کردن جداگانه پسماندهای سمی برای کمک به ایمنی توصیه می‌شود. اختلاط یک پسماند سمی و یا مواد غیر سمی دیگر، باعث افزایش هزینه‌ها می‌گردد. این امر مانند حلال‌های کلردار صادق است. اختلاط بی‌فنیل‌های پلی‌کلره (PCBs) با روغن‌های زايد بسیار خطرناک است و بخارات سمی تولید می‌کند. پسماندهای شیمیایی خطرناک در زمره مواد زايد خطرناک بوده و نگهداری، جابجایی، نقل و انتقال و دفع آنها باید تحت ضوابط خاص بین المللی و یا ملی صورت گیرد. عدم رعایت ضوابط فوق می‌تواند منجر به حوادث و سوانح جبران ناپذیر گردد.

سلامت انسان و حفظ محیط زیست، از جمله اهداف مدیریت پسماندهای شیمیایی است. تشکیل مدیریت پسماندهای شیمیایی بسیار ضروری است. در مدیریت پسماندهای شیمیایی استفاده از تجارب دیگر کشورها، بهداشت و ایمنی کارکنان و ملاحظات زیست‌ محیطی مد نظر است. بنادر فقط باید آن دسته از پسماندهای شیمیایی را که در ظروف مناسب و استاندارد ذخیره شده و دارای هویت و برچسب لازم می باشد، لذا لازم است پروتکل روشنی از ضوابط لازم برای نگهداری پسماندهای شیمیایی در اختیار صنایع و سازمان‌های مرتبط قرار دهند. در جریان حمل و نقل از راه جاده، خط آهن یا دریا، پسماندهای شیمیایی در معرض حوادث و سوانح احتمالی قرار دارند. برای مقابله با حوادث سیستم‌های کامل و مناسبی باید پیش‌بینی گردد. پارلمان اروپا تاکید دارد بر روی تمام پسماندهای شیمیایی و سمی که باید کد بریتانیایی  HAZCHEMنصب گردد. در آمریکا انجمن شیمیدانان یک سیستم تلفن مجانی به منظور مرتبط کردن 24 ساعته متقاضیان با مرکز مقابله با حوادث شیمیایی در شهر هارول، مسوولیت انجام این امر را از طریق شبکه رایانه‌ای اطلاعات شیمیایی (CHEM DATA) عهده‌دار است. در آمریکا کلیه کارکنان امور حمل و نقل پسماندهای شیمیایی، دوره‌های مختلف آموزشی را جهت به هنگام نمودن فعالیت‌ها می‌گذرانند. انتقال پسماندها از طریق دریا موضوع مقررات جدیدی است که توسط سازمان بین‌المللی دریانوردی آیمو در سال 1983 منتشر شده است. این مقررات بر کالاهای خطرناک (مواد شیمیایی خالص و پسماندهای شیمیایی) که در دسته‌بندی‌ها، جعبه‌ها، مخازن، تانک‌های قابل حمل، خودروهای مجهز به تانک، کانتینرهای مخصوص و سایر وسايل، حمل و نقل می‌شوند وضع شده است. بعضی از بنادر مقررات مفصل و مخصوص به خود را در مورد حمل و نقل کالاهای خطرناک معمول مي‌دارند. نکات قابل توجه در زمینه مدیریت پسماندهای شیمیایی به شرح زیر بیان می‌گردد:

 

1-     به هنگام نگهداری و انتقال پسماندهای شیمیایی باید ضوابط بین‌المللی و یا حداقل کشوری را رعایت نمود.

2-     در ساختار مدیریتی، باید مدیریتی تحت عنوان مدیریت پسماندهای شیمیایی تشکیل شود

3-   فضاهایی که به امر نگهداری پسماندهای شیمیایی اختصاص می‌یابد از کالاها و مواد اثرپذیر فاصله لازم را داشته باشند. برخی از مواد با هم نامتجانس هستند و نباید در کنار یکدیگر قرار داده شوند.

4-     پلاکاردها و تابلوهای هشدار دهنده به تعداد کافی در محل‌های مناسب نصب باشد.

5-   مکان مذکور به وسایل ایمنی (وسایل اطفاي حریق، مواد سم‌زدا و خنثی کننده باز یا اسید، سیستم آژیر خطر، منابع آب کافی، تجهیزات شستشو، تهویه مناسب، کنترل دما و فشار، مواد مقابله کننده، وسایل کمک‌های اولیه و داروهای ضد مسمومیت و ...) مجهز باشد.

6-     ظروف مناسب، مقاوم و بدون نشت و مطابلق با استانداردهای ملی و بین‌المللی و دارای هویت و برچسب استاندارد را نگهداری نمایند.

7-     وسایل لازم جهت نقل و انتقال ایمن ظروف به داخل کامیون‌ها و وسایل حمل بار وجود داشته باشد.

8-     محل نگهداری دارای طراحی مناسب بوده و در ساخت آن از مصالح مقاوم در مقابل خوردگی و نشت مواد شیمیایی استفاده شده باشد.

9-     ظروف حاوی مواد شیمیایی خطرناک و قابل انفجار و احتراق روی هم انباشته نشده و تحت فشار قرار نگیرند.

10- کف محل استقرار ظرف حاوی پسماندهای شیمیایی، قابل شستشو و، به منظور جلوگیری از منابع آب زیرزمینی و ساحلی دارای شبکه زهکش باشد. پساب حاصل از زهکشی به تصفیه خانه منتقل گردد.

11- وسایل حفاظت فردی (ماسک‌های فیلتردار، دستکش، لباس و کلاه ایمنی، لباس و دستکش نسوز و....)

12- سیستم تله مترینگ و کنترل از راه دور به امنیت محل بیشتر کمک می‌کند.

13- مکان مذکور در مقابل طوفان‌ها، امواج ساحل و ورود آب‌های ناشی از بارندگی و یا مد دریا ایمن باشد.

14- سنجش آلودگی، نشت، دما و دیگر پارامترهای مرتبط

15- آشنایی و آموزش پرسنل با مقررات و مقابله با حوادث

 

16- نصب برچسب مناسب روی ظرف حاوی پسماندهای شیمیایی، اهمیت فوق العاده‌ای دارد و باید در اولین مرحله مدیریت پسماندها یعنی در نقطه تولید و انبارسازی آنها به انجام رسد. جزيیات قابل ذکر در برچسب بستگی دارد به ترتیب و روش مورد نظر برای رفتار با پسماندها، ولی حداقل باید زیان‌های خاص مربوط به پسماند در آن قید شود. نصب برچسب مناسب می‌تواند مانع وقوع بسیاری از مسایل شود، به حفظ منابع با ارزش کمک کند و مهمتر از همه، امکان عملکرد بی‌خطر و ایمن با پسماندهای شیمیایی را در جریان مدیریت پسماندها فراهم آورد. خودداری از بر چسب‌زنی نامربوط و نامناسب روی ظرف حاوی پسماند می‌تواند عواقبي را به‌دنبال داشته باشد:

 

- در این شرايط ممکن است بشکه‌های پسماندهای شیمیایی متفاوت و ناسازگار با هم در یک جا انبار شوند و یا با هم دفع شوند. اگر این ظروف در هر یک از مراحل دچار خرابی شوند، اختلال مواد نامتجانس می‌تواند به بروز واکنش‌های شیمیایی شدید و تولید گازهای قابل اشتعال و سمی شود و سلامت کارکنان را به خطر افکند.

- باز کردن عمدی یا بیرون ریختن تصادفی پسماندهای که برچسب مناسب ندارد می‌تواند خطر تماس کارگران با مواد بسیار سمی یا خورنده را در برداشته باشد. ممکن است ظرف حاوی پسماند به دلیل وجود مواد فرار یا وقوع واکنش‌های شیمیایی مولد گاز، بدون اطلاع کارگران، از درون تحت فشار قرار داشته باشد.

- بر چسب نامناسب، می‌تواند در جریان تصفیه پسماندها نیز مسايل جدی‌تر را سبب شود. اختلاط برخی حلال‌ها با یکدیگر، سبب تسریع در تبخیر آنها می‌شود. اگر وجود این حلال‌ها به وسیله برچسب مشخص نشده باشد، ممکن است محصول فرآیند بازیافت حلال، کاملا با محصول مورد انتظار متفاوت باشد.

 

مدیریت پسماندهای زیانبار

هر سیستم مدیریت کنترل پسماندهای شیمیایی، برای دستیابی به موفقیت نیازمند قوانین و آیین‌نامه‌ها، ابزارهاي تسهیلات مناسب برای بازیافت، تصفیه و دفع مناسب پسماندهای خطرناک و تدوین برنامه‌های آموزشی برای مدیران دولتی و خصوصی، بهره‌برداران و کارگران است. نکات قابل توجه در یک سیستم مدیریت پسماندهای شیمیایی و خطرناک عبارتند از: تعیین وضعیت موجود و کمیت پسماند، تدوین استراتژی ملی مدیریت پسماندهای شیمیایی و خطرناک، مدیریت در تولید، جمع‌آوری، نگهداری و حمل و نقل، هماهنگی بین مسوولین واحدهای تولید، نگهدارنده، جمع‌آوری، حمل و نقل، تصفیه و دفع نهایی پسماند شیمیایی است. برای اعمال مدیریت صحیح پسماندهای شیمیایی و خطرناک، ابتدا باید تعریف مشخصی از مواد زايد خطرناک و شیمیایی ارايه نمود.

تعاریف را می‌توان به دو گروه طبقه‌بندی نمود. تعریف اول غیر کاربردی است که توسط محققین علوم مطرح می‌شود و جنبه اجرایی و مهندسی کنترل و مدیریت در آن ضعیف است. در تعریف دوم هدف خاص کنترل مطرح است. برخی از تعاریف به شرح زیر است:

1- مواد زايد خطرناک به محصولات جانبی صنایع و مواد دور ریز خانگی، تجاری و صنعتی اطلاق می‌شود که برای سلامتی انسان، اموال و محیط زيست خطرناک است.

2- تعریف گروه خبرگان مدیریت زیست محیطی از مواد زايد خطرناک در سال 1985: موادی به غیر از مواد پرتوزا هستند که دارای خواص ترکیبی شدید، سمیت، قابلیت انفجار، خورندگی هستند که برای انسان و محیط زیست به تنهایی و یا در حین نگهداری و حمل و نقل خطرناک هستند.

3- تعریف مواد زايد خطرناک در قوانین زیست محیطی، در بین تعاریف مختلفی اولین تعریفی که در غالب قانون به مواد شیمیایی خطرناک اشاره نمود. قانون فدرال کنترل آلودگی آب بود که در آن 129 آلاینده سمی معرفی شدند.

اولین فهرست مواد زايد خطرناک که در 19 ماه می در دفتر فدرال ایالات متحده آمریکا منتشرگردید و یه تدریج تکمیل شد، به شرح زیر است:

فهرست اول: فهرست F،31/261 شامل مواد زايد خطرناک با منبع نامشخص. زایدات ناشی از فرآیندهای صنعتی مانند چربی‌زدایی، استفاده از حلال‌ها و آبکاری‌های ناشی از تولیدات شیمیایی. هر فهرست علاوه بر شماره ماده زايد دارای کد خطر می‌باشد. I مربوط به مواد زايد قابل اشتعال، C مواد زايد خورنده، R مواد زايد با میل ترکیبی شدید،E  مواد زايد سمی، H مواد زايد خطرناک و T مواد زايد سمی است.

فهرست دوم : مواد زايد خطرناک از منابع مشخص موسوم به فهرست K، شماره 33/261. مواد شیمایی صنایع چوب، مواد شیمیایی معدنی و آلی، مواد زايد آفت‌کش، آلیاژهای فلزی، مواد زايد دارویی، پیگمان‌های معدنی و مواد منفجره در این گروه هستند.

فهرست سوم : مواد زايد خطرناک حاد یا P، 33/261 در بردارنده مواد زايد خطرناک حاد ناشی از محصولات و فراورده‌های شیمیایی، تجاری که شامل فرآورده‌های دور ریز شونده و نامرغوب هستند. بنابراین می‌توان نتیجه‌گیری نمود که پسماندهای شیمیایی زیر مجموعه مواد زايد خطرناک است.

 

كنوانسيون‌هاي مرتبط با حمل ونقل دريايي مواد خطرناك

1- کنوانسيون بين‌المللي جلوگيري از آلودگي ناشي از کشتي‌ها (مارپل) (MARPOL)

کنوانسيون بين‌المللي جلوگيري از آلودگي ناشي از کشتي‌ها در سال 1973 با برگزاري کنفرانس بين‌المللي آلودگي دريا توسط IMO به تصويب رسيد و متعاقبا توسط پروتکل 1978 اصلاح گرديد. اين مقررات دربرگيرنده منابع گوناگون آلودگي ناشي از کشتي‌ها بوده و هدف اصلي آن، حذف آلودگی عمدی محيط زيست دريا بوسيله نفت و ساير مواد مضر و کاهش تخليه چنين موادی بصورت عمدي و يا غيرعمدي، از طريق اعمال قوانين و مقررات بر کشتی ها و بنادر می‌باشد. [2]

 

1-1 ضميمه 2: مقررات براي كنترل آلودگي توسط مواد مايع سمي بصورت فله

اين ضميمه براي کليه کشتي‌هايي که مايعات مضر بصورت فله را حمل مي‌کنند اعمال مي‌گردد. بر اساس اين ضميمه موادي که ممکن است باعث صدمه به محيط زيست دريايي گردند در 4 طبقه تقسيم‌بندي شده و تخليه آنها به دريا ممنوع و باقيمانده اين مواد بايد به بندر تحويل داده شود. [2]

 

1-2 ضميمه 3: مقررات براي جلوگيري از آلودگي توسط مواد مضر بسته‌بندي شده          

اين ضميمه براي کشتي‌هايي که حامل مواد مضر به شکل بسته‌بندي مي‌باشند اعمال مي‌گردد و مواد مضر به آن دسته اطلاق مي‌گردد که بر اساس مقررات حمل کالاهاي خطرناک از طريق دريا (IMDG code) خطرناک شناخته شده باشند. بر اساس اين ضميمه حمل و نقل مواد مضر ممنوع مي‌باشد مگر بر اساس شرايط معين شده مانند موارد بسته‌بندي، علامت‌گذاري و برچسب‌زني، اسناد و مدارک کافي در ارتباط با ايمني کشتي و حفاظت از جان افراد در دريا وجود داشته باشد. طبق کنوانسیون مارپل، ضروری است تمامی مایعات حمل شده به صورت فله (در مخازن ساخته شده در کشتی‌ها) در نظر گرفته شوند. انواع نفت در ضمیمه 1 تعریف و پوشش داده می‌شوند. مایعات خطرناک مطابق مقرره 3 ارزیابی و مشخص می‌شوند و در  4 گروه A،B،C،D مطابق فهرست مندرج در پیوست دوم این ضمیمه قرار می‌گیرند. موادی که در این چهار گروه قرار نمی‌گیرند در فهرست پیوست ضميمه 3 ذکر شده‌اند. تخلیه آب خن یا آب توازن یا سایر پسماندها و ترکیب‌های مربوط به آنها تحت مقررات ضمیمه 2 (مقرره 4) قرار نمی‌گیرند هر ماده‌ای به غیر از نفت که در پیوست‌های 2 و 3 ذکر شده است و باید به صورت فله حمل شود باید مورد بررسی و ارزیابی از نظر شرایط حمل و نقل قرار بگیرد. در این فرآیند تولید کننده ماده و مرجع دریایی، مدیر کشتی و IMO حضور خواهند داشت. برخی از مایعات خطرناک به عنوان «نفت مانند» شناسایی و ذکر شده‌اند (با این که نفت نیستند) و باید مطابق ضمیمه1 حمل شوند.(مقرره  14) ][3]

 

طراحي، ساخت و تجهيزات كشتي

حمل مواد گروه‌هاي A,B,C تنها توسط كشتي‌هاي مجاز به عنوان حمل كننده مواد شيميايي با دو استثنا ممكن مي‌باشد: شناورهاي تامين فراساحلي كه دستورالعمل خاصي براي خود دارند و مواد نفت مانند گروه‌هاي Cو D كه مي‌توانند توسط تانكرها مطابق شرايط ضميمه يك حمل شوند.كشتي‌هاي حمل مواد شيميايي بايد با آيين‌نامه IBC يا BCH در خصوص آلودگي و ايمني انطباق داشته باشند. حمل مواد گروه D تنها بر روي كشتي‌هاي داراي گواهينامه بين‌المللي جلوگيري از آلودگي براي حمل مايعات خطرناك (NLS) صادر شده توسط مرجع دريايي و مشمول رعايت و الزامات ايمني مطابق با كنوانسيون سولاس مجاز مي‌باشد. كشتي‌هاي حامل مواد گروه‌هاي B يا C بايد از ترتيبات پمپاژ، لوله‌كشي و تخليه مطابق مقرره 5 الف، شامل الزامات براي آزمايش پياده‌سازي براي مخازن و سيستم پمپاژ و لوله‌كشي استانداردهاي فرايندها و ترتيبات لازم برخوردار باشند.

 

بازرسي و صدور گواهينامه

بازرسي براي تمامي كشتي‌هاي تحت اين ضميمه ضروري است (مقرره 10)؛ شرايط كشتي و تجهيزات آن بايد حفظ شود و بدون اجازه مرجع دريايي تغيير ننمايد. داشتن گواهينامه NLS براي كشتي‌هاي فعال در تجارت بين‌المللي الزامي است (مقرره 11و12) اين گواهينامه براي كشتي‌هاي مشغول سفرهاي داخلي ضروري نيست اما ممكن است براي مرجع دريايي به همراه بازرسي‌هاي لازم ضروري باشد.كشتي‌هايي كه مطابق آيين‌نامه IBC يا BCH (مقرره 12الف) بازرسي و توسط مرجع دريايي تاييد شده‌اند، منطبق با الزامات مقرره 11قلمداد مي‌شوند و نيازي به دريافت گواهينامه NLS و يا بازرسي‌هاي ديگر ندارند. [3]

 

وظايف مرجع دريايي

1-     در نظر گرفتن ارزيابي مواد براي كشور توليد كننده، صاحب پرچم يا صاحب بندر (مقرره 3)،

2-     تعيين بازرسان و انجام اقدامات كنترلي به عنوان کشور صاحب بندر (مقرره 8)،

3-   اطلاع رساني به IMO مبني بر اتصالات، مواد، تجهيزات يا ابزارهاي معادل مجاز قلمداد شده به عنوان جايگزين مواد ذكر شده در متن مقرره‌ها (مقرره 2)،

4-     تاييد دستورالعمل فرايندها و ترتيبات كشتي‌ها (مقرره 5)،

5-     تاييد سيستم‌هاي پمپاژ و لوله‌كشي و آزمايش آنها به منظور ارزيابي ميزان پسماند (مقرره 5 الف)،

6-     بررسي شرايط براي صدور معافيت از پياده‌سازي براي كشتي‌ها در سفرهاي محدود (مقرره 5 الف (6)و(7))،

7-     انجام بازرسي‌هاي دوره‌اي و مياني (مقرره 10)،

8-     تفويض اختيار بازرسي در صورت نياز (مقرره 10)،

9-     صدور گواهينامه در چارچوب ارايه شده پس از بازرسي‌ها (مقرره 11و 12)،

10- تاييد تجهيزات و طراحي كشتيها مطابق آيين‌نامه‌هاي IBC و BCH (مقرره 13و استانداردهاي فرايندها و ترتيبات

11- تاييد دستگاه سنجش مقدار نفت براي نفت‌كش‌هاي حامل مواد ((نفت مانند) (مقرره 14))

12- اتخاذ ترتيبات براي ارايه تسهيلات دريافت كافي براي زايدات شيميايي مطابق ضميمه 2.

 

طبقه‌بندي مواد خطرناك بر اساس كد IMDG

دسته‌بندی کالاها و مواد باید توسط مباشرین حمل کالا و یا فرستنده کالا و یا مقام صلاحیت‌دار که برای این کار تعیین شده است مشخص گردد. دسته‌بندی کالا و مواد به شرح زیر می‌باشد:[3]

 

گروه اول: مواد منفجره

بخش 1-1مواد و کالاهایی که دارای قدرت شدید انفجاری هستند. مانند TNT، باروت و ژلينيت.

بخش 1-2 موادی که پیش‌بینی می‌شود خطرناک باشند ولی دارای قدرت شدید انفجاری نیستند و بايد پرتاب شده و يا تکه تکه شوند. مانند نارنجک و مهمات.

بخش 1-3 مواد و کالاهایی که خطر آتش‌سوزی دارند؛ این مواد خطرناک هستند و قابلیت انفجار و يا ترکیدگی دارند.

بخش 1-4 مواد و کالاهایی که دارای خطر قابل توجهی نیستند

بخش 1-5 مواد غیر حساس (insensitive) که دارای قدرت شدید انفجاری هستند.

بخش 1-6 مواد کاملا غیر حساس (very insensitive) که دارای خطر انفجار کمي هستند.

 

 

  

گروه دوم :گازها (قابل اشتعال، غيرقابل اشتعال، سمي)

بخش 2-1 گازهای قابل اشتعال، گازهايي که در اثر تماس با منبع آتش در هواي آزاد، آتش مي‌گيرند.

چگالي بخارات آنها از 1 بيشتر است و در لايه‌هاي پاييني جو تجمع مي‌کنند. مانند پروپان، بوتان، اتيلن، استيلن و LPG.

بخش 2-2 گازهای غیر قابل اشتعال و غیر سمی، گازهايي که باعث خفگي و يا احتمال خطر انفجار از طريق انحلال در هوا و يا جايگزيني با گاز اکسيژن مي گردند. مانند نيتروژن، دي اکسيدکربن و آرگون.

بخش 2-3 گازهای سمی، گازهايي که باعث مرگ يا آسيب جدي به سلامت انسان در اثر تماس با بدن و يا پوست مي‌گردند. اين گازها سمي و خاصيت خورندگي دارند و از روي بوي آنها قابل تشخيص هستند.

 

 

 

  

 

گروه سوم : مواد قابل اشتعال

 مايعات و بخارات حاصل از آنها که در اثر تماس با منبع آتش در هوا آتش مي‌گيرند. اين مايعات بخاراتي را توليد مي‌کنند که با هوا مخلوط شده و قابل اشتعالند. نقطه احتراق در اين مايعات پايين‌ترين دمايي است که در آن مايع بخارات قابل اشتعال از خود منتشر مي‌کند. مانند پترول، الکل‌ها، تينرها، رنگبرها و روغن جلا.

براي نگهداري مايعات فوق، بايد از محل‌هاي نگهداري مخصوص مايعات قابل اشتعال با برچسب و کپسول آتش‌نشاني با پودر جامد استفاده نمود. براي حمل و نقل به سه دسته تقسيم مي‌شوند:

گروه اول مايعاتي که نقطه جوش آنها کمتر و يا مساوي C º35 است.

گروه دوم مايعاتي که نقطه احتراق کمتر و يا مساوي C º23 و نقطه جوش بيشتر از C º35 است.

گروه سوم مايعاتي که نقطه احتراق آنها بيشتر از C º23 و کمتر و مساوي C º61 و نقطه جوش بيشتر از º35 است.

 

  

  

 

گروه چهارم : مواد جامد قابل اشتعال

موادی که به صورت ذاتی دارای خاصیت اشتعال پذیری هستند و در تماس با آب، گازهای قابل اشتعال از خود ایجاد می‌کنند.

بخش 4-1 مواد جامد قابل اشتعال، مواد خود واکنش دهنده (self-reactive). به آساني در اثر تماس با مواد منفجره و يا در اثر اصطکاک آتش مي‌گيرند. مانند فسفر قرمز، اسيد پيريک، هگزامين، سولفور و نفتالين.

بخش4-2 موادی که دارای قابلیت احتراق خودبخود هستند. مانند کربن فعال شده و فسفر سفيد. اين گروه بايد جدا از ساير گروه‌ها در محفظه‌هايي با صفحات سيماني و يا مواد غيرقابل حريق نگهداري شوند.

بخش 4-3 موادی که در تماس با آب گازهای قابل اشتعال از خود ایجاد می‌کنند. مانند کربيد سديم و کلسيم. کليه مواد جامد گروه چهارم بايد در مکان‌هايي جدا از ساير گروه‌ها به خصوص گروه 5 (مواد اکسيدکننده) نگهداري گردند.

 

 

 

  

 

گروه پنجم  : مواد اکسید کننده و مواد آلی پراکسید

بخش 5-1 مواد اکسید کننده، اين مواد خطر آتش‌سوزي با ساير مواد را افزايش مي‌دهند (به احتراق ساير مواد کمک مي‌کنند). مانند پراکسيد هيدروژن، نيترات آمونيم، کلرايت‌ها.

بخش 5-2 مواد آلی پر اکسید، موادي ناپايدار که سريعا با ساير مواد واکنش مي‌دهند. سريع آتش گرفته و در مقابل ضربه و اصطکاک حساسند. تجزيه اين مواد باعث اشتعال و توليد گازهاي سمي مي‌گردد. مانند پراکسيد دي بنزيل.

 

 

 

 

 

گروه ششم : مواد سمی و عفونی

بخش 6-1 مواد سمی که در اثر بلعيدن، تنفس کردن و يا تماس با پوست، باعث مرگ و يا آسيب جدي به انسان و حيوانات مي‌گردد. مانند سيانيد کلسيم، آرسنات سرب.

بخش 6-2 مواد عفونی مسری و واگیردار که در اثر بلعيدن، تنفس کردن و يا تماس با پوست، باعث مرگ و يا آسيب جدي به انسان و حيوانات مي‌گردد.

 

 

  

 

گروه هفتم : مواد رادیو اکتیو

مواد جامد يا مايع که خاصيت ذاتي انتشار پرتوهاي يوني دارند.

دسته‌بندي اين مواد بر اساس ميزان پرتويي که از خود ساطع مي‌کنند، صورت مي‌گيرد.

بر اساس ميزان پرتو ساطع کننده به 3 دسته تقسيم مي‌شوند.

 

 

 

  

گروه هشتم : مواد خورنده

مواد جامد يا مايعي که باعث از بين رفتن نسوج پوست و بافت‌هاي زنده مي‌گردند، مي‌توانند اسيدي يا قليايي باشند. تماس با اين مواد باعث سوختن پوست يا چشم مي‌گردد. بخارات حاصل از آنها براي سيستم تنفسي مضر است. اين گروه، قابليت از بين بردن يا آسيب زدن به ساير مواد و يا کالاها را دارند. مانند: کلريد روي، اسيد هيدروکلريک، اسيد سولفوريک (اسيد باتري)، هيدورکسيد سديم (سود سوزآور) و محلول آمونيوم. براي نگهداري اين مواد بايد از ظروف با حاشيه‌هاي پلاستيکي و لولاهاي ضدزنگ استفاده نمود.

 

 

  

 

 گروه نهم : سایر کالاهای خطرناک

موادي که حمل و نقل آنها خطراتي را دربر خواهد داشت ولی در دسته‌بندی مواد خطرناک جز هیچ از گروه‌ها دسته‌بندی نمی‌شوند. بايد جدا از ساير گروه‌ها نگهداري شده و براي حمل و نقل آنها، تمهيداتي را در نظر گرفت. مانند يخ خشک و آزبست.

در طبقه‌بندی‌های مربوط به این کد، مقررات بین‌المللی کالاهای خطرناک شامل الزامات اصلی و برنامه‌هایی است که برای هر طبقه از موارد مورد نیاز می‌باشد (در مواردی نیز این الزامات ممکن است مستقلا ماده خاصی باشد) اقدامات پیشگیرانه ایمنی برای کالاهای 9 گانه خطرناک در ترمینال کانتینر شامل مواد ذیل می‌باشد.

- آموزش تمام افرادی که درگیر حمل و نقل و جابجایی و نگهداری کالاهای خطرناک

- برنامه‌ریزی در پذیرش کالای خطرناک به ترمینال کانتینر

 - توجه به بر چسب گذاری روی کانتینرهای محتوی کالاهای خطرناک

 - چیدمان کانتینرهای محتوی کالای خطرناک طبق دستور العمل‌های موجود

 

 

   

 

2-پروتکل بین‌المللی آمادگی، مقابله و همکاری در برابر آلودگی مواد سمی و خطرناک،2000

کنوانسیون OPRC به حوادث ناشی از سایر مواد سمی و خطرناک غیر نفتی به طور کلی و یا به صورت جزيی مي‌پردازد. بر این اساس کمیته  MEPCدر سی و یکمین نشست خود موافقت نمود تا کار در خصوص تدوین سند قانونی به منظور گسترش دامنه کنوانسیون OPRC برای مواد HNS بر اساس درخواست قطعنامه دهم کنفرانس OPRC در دستورکار کمیته قرار گیرد. لذا در خلال سی و ششمین نشست کمیته MEPC، کار گروه OPRC  به منظور بررسی جامع موضوع بر اساس پیشنهاد دولت هلند تشکیل گردید. كار گروه پس از بررسی پیشنهاد نمود تا در این خصوص پروتکل جدیدی جهت الحاق به کنوانسیونOPRC  تهیه گردد. اولین پیش‌نویس پروتکل OPRC-HNS براساس متن پیشنهادی دولت سوئد در ماه مارس 1998به چهل و یکمین نشست MEPC ارايه گردید. براساس این پیش‌نویس پروتکل HNS چهارچوب جهانی مشابهی با کنوانسیون OPRC برای اقدام در هنگام بروز حوادث شامل مواد سمی و خطرناک و زیان‌آور برای سلامتی انسان و محیط زیست به وجود می‌آورد. پروتکل OPRC-HNS در سال 2000میلادی به تصویب دولت‌های عضو سازمان بین‌المللی دریانوردی رسیده است. [4]

 

3-كنوانسيون بين‌المللي مسووليت و جبران خسارت در ارتباط با حمل مواد سمي و خطرناك از طريق دريا، HNS,1996))

به طور كلي خسارت از طريق صندوق HNS زماني پرداخت خواهد گرديد كه مسووليت مالك كشتي براي جبران خسارت كامل يا كافي نباشد، يا زماني كه هيچگونه مسووليتي به موجب اولين سطح متوجه مالك كشتي نشده باشد. براساس اين كنوانسيون حق عضويت دومين سطح صندوق HNS در مورد اشخاصي وضع خواهد شدكه حداقل مقدار مشخصي از محموله HNS در طول مدت زمان يك سال از دولت‌هاي متعاهد دريافت مي‌نمايند. واحد محاسبه در اين كنوانسيون حق برداشت ويژه (SDR) مي‌باشد.  [4]

 

4-كنوانسيون CSCInternational Convention for Safe Container))

اين كنوانسيون در سال 1972 با تشخيص مزاياي رسمي كردن الزامات ايمني مشترك در زمينه حفظ ايمني كامل جان افراد در هنگام كار، روي‌هم چيني و حمل و نقل كانتينر و نياز به تسهيل حمل و نقل بين‌المللي كانتينر توسط IMO تهيه گرديد. در اين كنوانسيون جهت تضمين ايمني كار با كانتينر تاكيد مي‌گردد تا در تمامي مراحل كاركرد كانتينرها، نيروهاي حاصل از حركت، جاگيري، روي هم چيني، وزن كانتينر پر و نيروهاي بيروني بيشتر از استحكام طرح كانتينر نگردد و به اين منظور در نگهداري و عمليات كانتينري به دو نكته تاكيد مي‌نمايد. [7]

 

نتيجه‌گيري

در حمل و نقل كالاهاي خطرناك، بخش‌هاي مختلفي درگير هستند كه لازم است كليه اصول ايمني و شفاف‌سازي از سوي اين بخش‌ها رعايت شود تا هيچ‌گونه خطري افراد، تاسيسات بندري و محيط زيست را تهديد نكند. طبق آخرين بررسي‌هاي به عمل آمده، امروزه بيشترين حوادثي كه در زمينه كالاهاي خطرناك رخ مي‌دهد به علت قصور شركت‌هاي سازنده اين كالاها مي‌باشد. كارخانه‌هاي سازنده مواد شيميايي و كالاهاي خطرناك نقش بسزايي در تضمين ضريب ايمني حمل و نقل اين كالاها دارند. اين بخش بايد كليه اطلاعات راجع به خواص شيميايي اين نوع كالاها را به صورت دقيق در برچسب‌هايي كه به بسته‌ها، بشكه‌ها و پالت‌هاي حاوي كالاها مي‌چسبانند، ذكر كنند.

یک اصل بدیهی در مورد کسانی که کالاهای خطرناک را در کشتی می‌چینند و آنها را با کشتی حمل می‌کنند، این است که این کالاها خطرناک نیستند اگر، در کل زنجیره ‏ترابری، به درستی حمل شوند. این امر می‌تواند از طریق پیروی از کد (IMDG) کالاهای خطرناک وابسته به بازرگانی دریایی بین‌المللی حاصل شود.

محموله درون کانتینرهای کشتی به علل مختلف ممکن است متحمل خسارت شود. مثلا بسته‌بندی‌های بدون استحکام و ایمنی به دلیل چیدمان غلط و زیاد محموله‌های سنگین در حین حرکت کشتی نکان خورده و درون فضاهای خالی افتاده، شکسته یا له شوند و یا به دلیل نداشتن استحکام کافي ضربه دیده و خسارت ببينند، همچنین ممکن است در هنگام بارگیری آسیب جدی ببينند.

 به روشني مشخص است چنانچه کدهاي ايمني به طور كامل و موثر اجرا نشود، خطر ايمني کاهش نخواهد يافت. البته اين امر بدون تلاش هماهنگ و موزون همه طرفين ذينفع در صنايع شيميايي و زنجيره ترابري امکان‌پذير نيست. برخی افراد تجربه بسیار اندکی در مورد کالاهای خطرناک دارند یا آموزش کمی برای رسیدگی و کنترل کالاهای خطرناک دیده‌اند و به طور برجسته به فشارهای تجاری واکنش نشان می‌دهند. چنانچه اين افراد در خصوص بسته‌بندي و رعايت کد IMDG چيزي نشنيده باشند و تنها به صرفه جويي و کاهش هزينه‌ها توجه کنند ممکن است بخواهند تا از بار زدن اضافه کالاهای خطرناک، خودداری کنند، اما حق بیمه افزوده یا بازرسی دقیق محموله‌ها، بعضی خطوط کشتیرانی را توقیف می‌کند و در این موارد استانداردهای برچسب‌گذاری و مستند‌سازی مربوط به چنین رویکردی، اطمینان و اعتماد را القاء نمی‌کند.

در چنين مواردي، راهکارهاي زير مي‌توانند مفيد باشند:

1-     آموزش و ارايه اطلاعات به پرسنل کشتي و بندر و دست اندرکاران اين صنعت

2-     شناسایی محصول و طبقه‌بندی خطر به وسیله کشتی‌های حمل و نقل دریایی، نوع و اندازه ‏بسته‌بندی، علايم و برچسب‌های خطر

3-     بارچینی و تفکیک و درجه‌بندی بارهای درون کشتی

4-     تدوين دستورالعمل‌های فوریتی، برای رسیدگی به حوادث، مستندسازی

5-   استفاده از کتب راهنما در خصوص سيستم شناسايي کالاهاي خطرناک گوناگون، چگونگي توصيف کردن آنها در مستندات و زمان ثبت در دفتر باربري

6-  انجام بازرسي‌هاي سيستماتيک به منظور شناسايي مناطق خطر توسط متصديان حمل و نقل، ترمينال‌ها و موسسه‌هاي حمل و نقل.

 

 

مراجع:

1- سادات رسول، سيد علاالدين، نقش عوامل انساني در زنجيره ترابري، ماهنامه عملي تخصصي پيام دريا، شماره 167، بهمن و اسفند 86.

2- MARPOL CONSOLIDATED,Internationl Maritime Organization,London 2006.

3- IMDG Code ,International Maritime Dangerous goods Volume 1,2, IMO, 2006.

4- OPRC-HNS Protocol,protocol on preparedness,Response and co-operartion to pollution incidents by Hazardous and Noxious Substances,London 2002 
5- Shipping Insight, Chemical Forecaster 3 ^rd  Q, Nov.2007.

6- دستورالعمل تخليه، بارگيري، حمل و نگهداري كالاهاي خطرناك، انتشارات اسرار دانش

7-     International Conventional For Safe Containers (CSC),1972