مدیریت ریسك
مقدمه
در هر فعالیتی كه در صنایع انجام می‌شود عنصر ریسك وجود دارد، به‌طوری‌كه برای مدیران صنایع، شناسایی و كنترل آن امری ضروری است. در جایی كه تصمیم‌گیری‌ها در یك فضای نامطمئن صورت می‌گیرد و نتایج كار وابسته به شرایط و حوادثی است كه خارج از كنترل تصمیم گیرنده است، مدیریت بر ریسك بسیار سودمند می‌نماید. یك مدیر باید بداند كه چگونه ریسك را اداره و كنترل نماید. اداره و كنترل ریسك، آن هم به‌صورت اصولی در هر كارخانه و سازمانی ثمربخش است و یك مدیر باید به آن اهمیت زیادی بدهد.
در این مقاله فرآیند سیستماتیك مدیریت ریسك بیان می‌شود. هدف آن است كه با شناسایی، ارزیابی و كنترل خطرات، میزان خسارات و ضرر و زیان را كاهش داده و به اهداف مورد نظر دست یابیم.
تعاریف
1- خطر
خطر خاصیت ذاتی یك ماده، وضعیت و یا فعالیت است كه می‌تواند صدمه و آسیب وارد كند. به‌عبارت دیگر خطر، عامل صدمه و آسیب است و می‌تواند به صورت‌های فیزیكی، شیمیایی، بیولوژیكی، ارگونومیكی و روانی ظاهر گردد.
2- ریسك
ریسك یعنی احتمال اینكه صدمه حاصل از یك خطر به‌وقوع بپیوندد. در واقع ریسك تركیبی از احتمال وقوع یك رویداد و پیامد آن می‌باشد. به عبارت دیگر اندازه ریسك بستگی به احتمال رخداد و شدت پیامد آن دارد. ریسك الزاما منجر به یك نتیجه سوء نمی‌شود زیرا در خیلی از شرایط باید ریسك كرد تا سود عاید گردد. تغییر و تحول در صنعت معمولا همراه با ریسك است و بدون تغییر و تحول، توسعه‌ای صورت نمی‌گیرد.
3- آنالیز ریسك1
آنالیز ریسك استفاده اصولی از اطلاعات موجود به منظور شناسایی و تخمین ریسك وارد بر افراد، اموال و محیط زیست می‌باشد. در آنالیز ریسك تلاش می‌شود كه اندازه و احتمال ضرر و زیان وارده پیش‌بینی شود. برای مثال در یك كارخانه، ضرر و زیان ممكن است به صورت خسارت به تجهیزات، افت تولید، خسارت به محیط زیست، آسیب به افراد و یا مرگ و میر افراد ظاهر شود. در آنالیز ریسك، زنجیره‌ای از رویدادها كه منجر به یك پیامد نامطلوب میشوند، ظاهر می‌گردند. به‌علاوه احتمال بروز آنها نیز مشخص می‌گردد.
4- ارزشیابی ریسك2
ارزشیابی ریسك یك فرآیند تصمیم‌گیری است كه در آن ریسك‌های مختلف براساس شاخص‌ها و معیارهای مشخص، اولویت بندی میشوند تا در مورد پذیرفتن، كاهش و یا رد آنها تصمیم‌گیری شود.
5- ارزیابی ریسك3
ارزیابی ریسك هر دو مرحله آنالیز و ارزشیابی را شامل می‌گردد. ارزیابی ریسك با توجه به نقطه‌نظرهای فردی و گروهی صورت می‌گیرد.
6- مدیریت ریسك
مدیریت ریسك به‌كار بردن سیستماتیك روش‌های مدیریت برای شناسایی، ارزیابی و كنترل ریسك است. مفهوم اساسی مدیریت ریسك آن است كه تصمیم‌گیری‌ها در صنایع باید بر اساس ارزیابی علم ریسك و پیامدهای متحمل آن صورت گیرد. مدیریت ریسك یك رویكرد پویا و فعال در مقابل رویكردهای واكنشی است. در این رویكرد مسایل و مشكلات از قبل پیش‌بینی شده و اقدامات لازم برای كاهش میزان ضرر وزیان به‌عمل می‌آید. بالطبع این مدیریت پویا از مدیریت واكنشی بسیار موثرتر خواهد بود. از طرف دیگر در بسیاری از مواقع، شناسایی و كنترل ریسك براساس قانون لازم‌الاجرا می‌گردد. به‌عبارت دیگر در كارخانجاتی كه فعالیت‌های آنها ممكن است به افراد عمومی جامعه آسیب رسانند، ضروری است كه گزارش ایمنی تهیه شده و در آن ریسك‌های وارد برافراد شناسایی و ارزیابی گردد. این اطمینان باید حاصل گردد كه اقدامات كنترلی مناسب فراهم شده و برنامه‌های ایمنی همراه با دستورالعمل‌های مناسب برقرار می‌باشند. به‌علاوه هنگامی كه كارخانه جدیدی مطرح می‌گردد كه با فعالیت آن احتمال آسیب به افراد یا خسارت به محیط زیست وجود دارد، لازم است ارزیابی اثرات زیست محیطی صورت گرفته و در آن ریسك‌های مربوط به عملیات ساخت، نصب و بهره‌برداری كارخانه شناسایی و بررسی شوند. به‌علاوه قوانین ایمنی و بهداشت كار نیز ایجاب می‌كند كه سازمان‌ها و كارخانجات ریسك‌های وارد بر كاركنان خود را شناسایی و ارزیابی كنند. در همه موارد فوق لازم است یك پروسه مناسب جهت شناسایی، ارزیابی و كنترل ریسك اتخاذ گردد.
فلوچارت مدیریت ریسك
ریسك‌هایی كه در سازمان‌ها، كارخانجات و صنایع مختلف باید تحت اداره و كنترل قرار گیرند، بسیار وسیع هستند و به همین علت تكنیك‌های مختلف و بسیاری نیز وجود دارد كه به وسیله آنها می‌توان ریسك‌ها را در شرایط مختلف آنالیز كرد. ولی به هر حال پروسه كلی مدیریت ریسك برای هر نوع صنعت و كارخانه‌ای و برای هر نوع ریسكی، یكسان می‌باشد. پروسه مزبور به‌صورت فلوچارت در شكل 1 نشان داده شده است. این فلوچارت در واقع چارچوب مدیریت ریسك را تشكیل می‌دهد. برای انجام مراحل مختلف فلوچارت، ابزارهای مختلفی وجود دارد كه به تشریح آنها می‌پردازیم.
شكل(1)- پروسه مدیریت ریسك
جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات
قبل از هر چیز لازم است قلمرو و گستردگی مطالعه ریسك مشخص گردد تا اطلاعات متناسب با آن جمع‌آوری گردد. هر چه كیفیت اطلاعات بهتر باشد نتایج بدست آمده از مدیریت ریسك با واقعیت همخوانی بیشتر خواهد داشت.
برای مثال در رابطه با یك محیط صنعتی مانند پالایشگاه، نیروگاه، مجتمع پتروشیمی و غیره لازم است اطلاعات، مستندات، نقشه‌ها و مدارك ذیل فراهم گردد (كه البته محدود به اینها نیز نمی‌گردد):
- نقشه استقرار واحدها، محل مخازن، مسیر لوله‌ها، محل سیستم‌های آب آتش‌نشانی و محل‌های بارگیری و تخلیه
- ابعاد و اندازه مخازن، درجه حرارت و فشار عملیاتی آنها
- موقعیت و محل منابع اشتعال
- سیستم‌های اعلام و اطفاء حریق، دستورالعمل‌های اضطراری، گزارش حوادث و دستورالعمل‌های عملیاتی
- فراوانی نقص دستگاه‌ها و تجهیزات، میزان خطاهای انسانی
- شرایط آب و هوایی و توزیع جمعیت در اطراف واحد صنعتی.
شناسایی خطر
خطر می‌تواند همیشه وجود داشته باشد ولی اگر به‌درستی كنترل شود ریسك حاصل از آن به‌طور موثر صفر خواهد بود. برعكس ریسك ماده، فرآیند یا تجهیزاتی كه ذاتا خطرناك نیستند، اگر به صورت صحیح مورد استفاده قرار نگیرند، میزان قابل ملاحظه‌ای خواهد بود. شناسایی كلیه خطرات ممكن نیازمند یك متدولوژی ویژه شامل آگاهی كامل، قدرت تصور و چارچوب منطقی است.
اگر بررسی همه جانبه خطرات توسط یك تیم صورت گیرد، این امكان وجود دارد كه آگاهی كافی به بهترین وجه حاصل گردد. بالطبع تیم مزبور باید از تخصص‌های مختلف برخوردار باشد. به‌علاوه قبل از بروز حادثه، مسایل و مشكلات در فعالیت‌های روزمره كارخانه، سازمان و یا شركت مربوطه پنهان است. به عبارت دیگر ریسك نهفته است. برای اینكه بتوان به عوامل و مسایل پنهانی در عملیات كارخانه یا شركت پی برد، باید از قدرت تصور و پیش‌بینی لازم برخوردار بود. همچنین یك ساختار منطقی لازم است تا اطمینان حاصل شود كه هیچ ناحیه‌ای چشم‌پوشی نشده و همه خطرات در نظر گرفته شده است. بدیهی است این ساختار بستگی به پروژه مورد نظر دارد. مثلا در مطالعه ریسك یك دستگاه پیچیده، ساختار مورد نظر باید كلیه اجزای دستگاه را شامل شود.
به منظور شناسایی خطر روش‌های متفاوتی وجود دارد كه عبارتست از:
- چك لیست
- آنالیز مقدماتی خطر4
- مطالعه خطر و قابلیت عملكرد سیستم5
- آنالیز درخت واقعه
- آنالیز درخت خطا
- تجزیه و تحلیل حالت‌های نقص و اثرات آن6
- اطلاعات گذشته
برخی از آنها در آنالیز حوادث نیز كاربرد دارند. برای مثال درخت واقعه در آنالیز پیامد و درخت خطا در محاسبه فراوانی و یا احتمال نقص مورد استفاده قرار می‌گیرند. انتخاب یك روش مناسب برای شناسایی خطر بستگی به نوع و میزان خسارت مربوطه و زمان مطالعه آن دارد. روش‌های وقت‌گیر و هزینه‌بر معمولا برای ریسك‌های زیادی به‌كار می‌روند.
آنالیز خطر
در این مرحله لازم است فراوانی/احتمال و پیامد رویداد مورد نظر تعیین شده و ریسك آن محاسبه گردد. آنالیز ریسك ممكن است به‌صورت كمی یا كیفی صورت گیرد. در آنالیز كمی از اعداد واقعی برای احتمال/فراوانی یك حادثه و پیامد آن استفاده می‌شود. در حالی در آنالیز كیفی از توضیحات به‌جای اعداد و ارقام استفاده می‌شود تا ریسك‌ها به ترتیب اهمیت درجه بندی شوند. معمولا هنگامی كه وقت كافی برای آنالیز كامل نیست یا هنگامی كه اطلاعات بدست آمده برای آنالیز كمی كافی نیست، از آنالیز كیفی استفاده می‌شود.
برای مثال در كارخانجاتی كه حاوی مواد شیمیایی و خطرناك هستند، ریسك‌های مختلفی مانند حریق، انفجار و انتشار مواد سمی وجود دارد. برای هر مخزن، لوله و دستگاه، راه‌های مختلف آزاد شدن مواد وجود دارد كه پیامد ناشی از آن می‌تواند ناچیز یا جدی باشد. در بعضی حوادث مثل انفجار ابر بخار، فرار مواد سمی تحت تاثیر هوا نیز قرار می‌گیرد، به‌طوری كه جهت و میزان آن تغییر می‌كند. از این رو ریسك وارد به افراد در جهات مختلف كارخانه متفاوت است. برای محاسبه ریسك در یك نقطه كارخانه تحت شرایط مختلف آب و هوایی و همچنین راه‌های مختلف انتشار و نشت، لازم است كه محاسبات زیادی به صورت تكراری انجام شود كه اینگونه محاسبات معمولا توسط برنامه‌های كامپیوتری صورت می‌گیرد. برنامه‌های كامپیوتری معمولا نتیجه را به صورت یك كنتور7 نشان می‌دهند. خطوط كنتور بیانگر میزان ریسك در نقاط مختلف كارخانه است. این خطوط كمك می‌كنند تا بتوانیم نواحی خطرناك اطراف كارخانجات را مشخص كنیم.
ارزشیابی ریسك
محاسبه ریسك آخرین مرحله نیست. حال باید در مورد پذیرش یا عدم پذیرش ریسك، تصمیم‌گیری نمود؛ یا اینكه سیستم را طوری تغییر دهیم كه تاثیر خطرات آن كاهش یابد. ارزشیابی ریسك بدین معنی است كه ریسك‌ها براساس یك سری معیارها یا شاخص‌های مشخص، اولویت‌بندی شوند. البته یك معیار جهانی در مورد پذیرش ریسك وجود ندارد زیرا آنچه كه براساس آنها در مورد ریسك تصمیم‌گیری می‌شود، ممكن است مسایل سیاسی، مالی، قانونی، اجتماعی و یا بشردوستانه باشد كه همه این موارد بستگی به اهداف شركت یا سازمان مربوطه دارد. برای مثال در استرالیا ماكزیمم ریسك قابل تحمل 6-10 برسال پذیرفته شده است.
كنترل ریسك
در این مرحله راهكارهای مختلف برای اداره ریسك شناسایی شده و برنامه‌های لازم به‌كار گرفته میشوند. راهكارهای مدیریت برای كنترل ریسك شامل موارد زیر می‌باشد:
- حذف ریسك
بدین معنی كه آن فعالیت ریسكی به‌خصوص را انجام ندهیم یا اینكه به‌طریق دیگری انجام دهیم تا ریسك آن حذف شود. متخصصین ایمنی معتقدند كه حذف ریسك با ذاتا ایمن كردن واحدها و فرآیندها میسر می‌باشد. ایمنی ذاتی یعنی خطر در مرحله طراحی واحدها حذف شود.
- كاهش ریسك
ریسك در صورتی كاهش می‌یابد كه احتمال/فراوانی و یا پیامد آن كاهش یابد. برای مثال بكار بردن مواد كم خطر، سیستم مدیریت ایمنی موثر، استفاده از سیستم‌های اینترلاك و توقف اضطراری، انگیزش و آموزش افراد از جمله راهكارهای كاهش ریسك می‌باشند.
- انتقال ریسك
مسوولیت ریسك در ازای پرداخت وجهی به سازمان دیگر منتقل می‌شود. برای مثال بیمه یك نوع انتقال ریسك است.
- پذیرش و نگهداری ریسك
وقتی ریسك‌ها كاهش پیدا كردند تحت كنترل قرار گرفته و در همان حد نگه داشته میشوند.
پایش ریسك8
از آنجایی كه ریسك‌ها به ندرت استاتیك (ساكن) هستند، لازم است كه تحت پایش قرار گیرند. به‌علاوه ضروری است اثربخشی برنامه‌های كنترلی و مدیریت ریسك مورد بررسی و نظارت قرار گیرند. در بسیاری از موارد با تغییر شرایط، میزان ریسك از حالت استاتیك، افزایش می‌یابد.
نتیجه‌گیری
مدیریت ریسك این امكان را فراهم می‌سازد تا در مورد ایمنی صنایع و كارخانجات قضاوت لازم به‌عمل آید. به‌علاوه از آنجایی كه یك روش سیستماتیك برای كاهش و كنترل ریسك است، با استفاده از آن می‌توان ایمنی صنایع را بهبود بخشید. راه‌حل‌های مهندسی و همچنین روش‌های اجرایی و اداری از جمله راهكارهای مناسب جهت كاهش ریسك در صنایع می‌باشد.
1. Risk analysis
2. Risk evaluation
3. Risk assessment
4. Preliminary hazard analysis (PHA)
5. Hazard and operability study (HAZOP)
6. Failure mode & effect analysis
7. Contour
8. Monitoring
